Кызыт Марий Элыште шыже кумалтыш-влак эртат. Теве шушаш рушарнян Советский районысо Пӱнчеран отышто Тӱня кумалтыш лиеш. Йӱла радамжым республикысе Марий юмыйӱла ушемын онаеҥже-влак виктарат. 2020 ий гыч ушемым Александр Бирюков вуйлата. Вес ийын юмын таҥже-влакын организацийыштым ыштымылан 35 ият темеш. Тиде лӱмгечым вес кундемлаште илыше онаеҥ-шамыч дене пырля эртарынешт. Александр Васильевич таче – «Марий Элын» унагудыштыжо.
– «Кугезына-влак отым, Юмын кумыл дене вашлийме суртым, шинчасорта семынак аралаш кӱштеныт. Тыште кумалтыш годым Ош Кугу Юмын – шулык, серлагыш, перке – кум ужашыжат иквереш чумырга да тӱнялан пиалым кучыкта. Ото кумалаш толшо айдемын капкыл вийжым, куатшым, шӱм-мокш тазалыкшым арален кодаш да ешараш, ӱмыржым шуяш, кид-йолым лывырташ, уш-акылжым вияҥдаш, чонжым порылык шӱлыш дене лыпландараш, чон тыныслыкшым шараш полша. Кӱсотым тоштыеҥ-влак тӱнян рӱдыжлан шотленыт», – тыге республикын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин ик статъяштыже серен. Александр Васильевич, тышечынак вашмутланымашнам тӱҥалаш темлем. Акрет годым марий-влак шке юмыштлан кумалме верым кузе ойыреныт?
– Кӱсото кӱкшата верыште, ял деч ӧрдыжтырак, эҥер вӱд але памаш воктене лийшаш улмаш. Тудым кажне кечын миен коштмо верлан шотлен огытыл. Онаеҥ-влак, шке коклаштышт каҥашен, кумалме верым ойырен налыныт. Кӧлан кумалаш, могай онапум ойыраш – ончылгоч рашемденыт. Южо ялын кок-кум отыжо лийын, икмыняр юмылан кумал иленыт. Кажне ешын посна кумалме верже лийын.
– Но еш дене чыла вережак огыт кумал вет?
– Тӱҥ шотышто ты йӱлам У Торъял, Шернур, Параньга, Марий Турек, Кужэҥер велне шуктеныт да кызытат шуктат. Южо еш отышто кумалеш гын, весышт шке сурт коклаштак йӱлам шуктат. А кӧжӧ Ял, Тиште кумалтышлаш лектыт.
– Ял кумалтыш нерген палыме гын, Тиште кумалтыш нергенже ала умылтареда?
– Тиште манмыже «тыште» улмым ончыкта. Ик кумдыкысо ял-влакын тӱшкашт, пырля ушнен, ик вере кумалме йӱлам шуктат. Тиште кумалтыш деч утларакын Мер кумалтышыш погынат.
– Тӱня кумалтышым эртарыме ото-влакын чотышт вашталтеш мо?
– Уке. Нуным акрет годымак палемденыт. Кажне вич ий гыч нине отылаште кумалме йӱлам эртарат. Марий Элыште тыгайже лу лишке уло. Но эше марий калык лӱм дене кумалме ото-влакат улыт. Тидын шотышто 2021 ийыште лекше «Ото» журналыште тӱҥ онаеҥ Александр Ивановичын ик статьяштыже серымымат ушештарынем: «Ялысе калык дечын шке кучымо отыштышт уло марий калык лӱм дене вуйым савен кумалаш йодмаш лектеш гын, отыштым тӱзатен шындыме гын, икмыняр гана шке тӱшкашт дене кумалаш лектыныт гын, рӱдӧ ушемна тидлан мелын гына шогаш тӱҥалеш».
– Шарнем, шке жапыштыже редакцийыш пашаш толмеке, ушемын тӱҥ онаеҥже Степан Милютинын ойлымыжым: отышто онапум ойырымо годым тудым юмо шкак ончыкта.
– Тидыже чынак. Мутлан, кодшо ийын Пошкырт Республикысе Мишкан районын Кугу Соказа ял воктене тошто кумалме верым ылыжтеныт. Йодмышт почеш тудым почаш Марий Эл гычат пагалыме онаеҥ-влак полшеныт. Ончылгоч изи пушеҥге-влакым шынденыт гынат, курык лоҥга чарарак лийын. Пелештен шогышашлык верымат келыштареныт. Лач ты татыште ойырен налме верыште нуно изи тумым ужыныт, пуйто шудо кокла гыч нерештын лектын шогалын.
– Кажне пушеҥге воктеке шогалын кумалаш ок лий вет? Онапулан могай пушеҥгым ойырат?
– Эн пагалымыже – писте, кож, уло гын – тумо.
– Пытартыш жапыште кундемыштына кумалме верым угыч почмо мо?
– Ӱмаште Марий Турек район Марий Пыламарийыште да Арбор кундемысе Павайнур ял отышто тыгай куандарыше событий лийын.
– «Ото кажне кечын коштмо вер огыл» каласышда…
– Тиде акрет годсек тыге. Отыш да шӱгарлаш марий-шамыч чӱчкыдын коштын огытыл, йӱлам шукташ гына миеныт. А кумалтыш йӱлан шке шот-радамже уло. Агавайремыш, шыже кумалтышыш посна отылаш лектыныт, кызытат тыгак. Кугу Тӱня кумалтыш годымат пасу покшеке лектын огыт шогал, а ойырен налме верыш. А тыгай отыжо кугу вий-куатан. Молан ме, кужу корным ончыде, Чумбылат онлан вуйым саваш каена? Тушто чылажат – шнуй.
Но кумалме верым тӱзатен, эрыктен шогыман. Тушко мийыше еҥлан йоҥгыдо, куанле лийшаш. Мемнан онаеҥ-влак верлаште чыла тидым эскерат. Мутлан, ме Йошкар-Оласе общиныштынат рӱдола воктенысе Тумер отысо кумалме кок верымат кажне кумалтыш деч ончыч ямдылаш лектына. Уто еҥ ынже кошт манын, капкам ыштенна, тамгам вераҥденна, отышто мом ышташ лиймым, ок лийым – ончыктенна. Ожно кумалме верым эсогыл печен налыныт.
– Республикыште марий ото-влакым шымлыме паша кузерак шукталтеш?
– Тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министерствын виктарымыж дене «Культура Марий Эл» проект илышыш шыҥдаралтеш. Районласе общине-влакын министерствыш да ушемыш колтымо шымлышашлык ото-влакын спискыштым рашемдена. Кажне ийын шанчызе-шамыч 10-12 отым шымлат. Тушто могай кушкыл кушмым, могай кумдыкым айлымым, кунам да могай Юмылан кумалмым, могай ялла гыч тушко коштмым да молымат рашемдат да реестрыш пурташ материалым чумырат. Кызытеш 80 отым шымлыме.
– Рӱдолаштына Йошкар-Оласе общинын кумалме Тумер ото да Пеледыш пайрем кечын Пӱнчер отыштыжо уло марий калык лӱм дене кумалме кок отына уло. Нуным шымлаш шонеда мо?
– Шымлыме пашам тӱҥалме. Нине кок отышто шукертак кумалме вер улмым архив документла дене пеҥгыдемдымеке, аралыме пӱртӱс памятник-влакын реестрышкышт пурташ лиеш. Тидланже отышто 40 ий деч шагал огыл кумалман. Моло вере ола кумдыкышто тыгай ото уке.
Снимкыште: Александр Бирюков
Михаил Скобелевын фотожо
