Апрельын пытартыш кечылаштыже республикыштына Россий кӱкшытан «Идалыкын туныктышыжо» «Марий йылмым эн сайын туныктышо», «Идалыкын воспитательже» да «Шӱмем йоча-влаклан пуэм» профессионал мастарлык конкурс-влакын регионысо этапышт эртен. Тений тушто чылаже 59 педагог ден воспитатель усталыкшым ончыктен.
Шочмо марий йылме дене урокым – руш йоча-влаклан
Конкурс площадке-влак ты гана Марий образований институтышто, Йошкар-Оласе Т.И.Александрова лӱмеш 11-ше №-ан да М.В.Ломоносов лӱмеш лицейлаште, 7-ше №-ан «Чудо-остров» йочасадыште, Йоча да самырык-влакын усталык полатыштышт лийыныт.
Таҥасымашын икымше кечынже, 25 апрельыште, ме Йошкар-Оласе Т.И.Александрова лӱмеш 11-ше №-ан лицейыш тарванышна. Тушто «Идалыкын туныктышыжо» конкурсын участникше-влак – чылаже 17 ик эн виян педагог – радам дене мастер-классым ончыктеныт. Тыгак тыштак ты кечын «Марий йылмым эн сайын туныктышо» конкурсын мунципальный этаплаште сеҥышыш лекше ик эн уста туныктышо-влак почмо урокым эртареныт. Нунын лӱмышт – Галина Ибраева (Волжский район Кугу Корамас школ), Людмила Пирогова (Оршанке район Нужавлак школ ), Наталия Павлова (Курыкмарий район Пайскырык школ), Екатерина Петрова (Морко посёлкысо 2-шо №-ан школ) да Ирина Булыгина (Советский район Кодам школ). Вич туныктышо кокла гыч иктыже ИКН да марий (шочмо) йылме дене интегрироватлыме урокым ончыктен гын, молыжо шочмо да кугыжаныш марий йылме дене занятийым эртареныт. Палемдыман, тиде лицейыште марий йылме предмет йӧршеш уке, сандене йоча-влак марла огытат мошто манаш лиеш. Тидым шоналтет да, участник-влаклан, чынжымак, куштылго лийын огыл. Ты шотышто йодышемлан Марий образований институтын марий филологий да культурологий кафедржым вуйлатыше, филологий науко кандидат, конкурсышто жюри председательын алмаштышыже Елизавета Ивановна Игнатьева палемдыш:
– «Шочмо йылмым да литературым эн сайын туныктышо» Россий кӱкшытан конкурс уло. Регионлаште сеҥыше-влак варажым мастарлыкыштым лач тушто ончыктат: марий йылмым йӧршеш палыдыме йоча-влак дене урокым эртарат. Мутлан, тушко Чуваш, Татарстан, Удмурт республикла гыч чуваш, татар, удмурт йылмым туныктышо-шамыч мият. Нуно пеленышт йылмым палыше йоча-влакым конден огыт керт, сандене урокым руш икшыве-шамыч дене эртарыман. Тидым шотыш налын, мемнан Марий Элын туныктышыжо-влак урокыштым лач тыгай тунемше-влаклан пуат.
«Эн тӱҥжӧ – вашкылым муын мошташ»
Мийымына татыште лачак каныш жап лийын, икымше участник Волжский район Кугу Корамас школ гыч Галина Ибраева урокым ончыктен шуктен ыле, сандене ме эн ончычак тудын деч шонымаш-шижмашым пален налаш тыршышна, тыланда тудын дене тыгай вашмутланымашым темлена:
– Галина Егоровна, почмо уроклан могай темым ойыренда? Молан лач тыгайым?
– Визымше классыш коштшо-влаклан «Пушеҥге-влак» теме дене урокым эртарышым. Тудо нунын программыштат уке, йоча-влакат руш улыт, сандене могай темым ойыраш, нунын кумылыштым кузе савыраш – шуко шоненам. Тыге сӱрет гоч лекташ шонен пыштенам: йоча тудым ужеш гын, пашам ышташыжат куштылго лиеш. Садлан нуным кучылтын, урокым чоҥенам.
– Те марий йылмым чылт марий икшыве-шамычлан туныктеда, а нине ӱдыр-рвезе-шамыч ялт руш улыт. Нелылык шижалте мо?
– Неле. Йоча-влак марла огыт умыло, садлан рушлаш кусараш логалын. Умылышт манын, кагазыш мут-влакым ончыч марла печатленам, вара – рушла. Тыге ышташ огыл гын, паша лектышна огеш лий ыле.
– «Марий йылмым эн сайын туныктышо» конкурсын республикысе этапышкыже сеҥышыш кокымшо гана лектында. Тунамсе да кызытсе конкурс: ойыртем уло мо?
– Ойыртем кугу. Йодмаш вашталтын. Южо конкурслан пашам заочно колтенна гын, тудын олмеш урок ден образовательный проект ешаралтыныт, а мастер-классше ондакат эртен. Конкурслан ямдылалташ нелырак лийын, вет ме тыгодымак школышто туныктена, уроклам эртарышаш улына. Сандене чыла тиде айдемылан психологически могырым куштылго огыл. Мӧҥгыш миет – урок-шамычлан ямдылалташ кӱлеш, а уш конкурс нерген шона, южгунамже кок шагат эр мартеат шинчаш логалын…
– Туныктымаште пытартыш жапыште могай йӧным кучылтыда?
– Совет жапыштат нунымак кучылтмо, лӱмышт гына вашталтын. Шарнем, школышто тунеммем годым туныктышына Лидия Васильевна Алексеева ик ганат правилым мыланна ойлен шоген огыл, тудо эре предложенийым лончылыктен, тыге ме правилым шке гыч луктына ыле. Мыланем тиде йӧн моткоч келша, но кызыт тудым кучылтмо годым ужат: икшыве тыге ыштен ок керт, шукыж годым правилым шке ойлаш логалеш але книгаште лудыктыман. Кызытсе йоча телефон полшымо дене ямде увер дене шинча, садлан тудлан шонен муаш неле. Книгам начар лудыт. Сочиненийым возымо шотышто ойлаш гын, чот неле. Изложений шотыштат тыгак. Изложенийым, сочиненийым серымына годым пеш шуко мутым доскаш возен ончыкташ логалеш, а вет мемнан тунемме жапыште йӧршеш вес сӱрет лийын. Туныктышын лудмыж годым ме кидыш ручкам кучен огынал, а кызытсе йоча лудммо годымак сера. Ме огына чаре, молан манаш палена: тыге ок ыште гын, тудо серен ок керт. Адакшым кутыратшат шукыжым рушла. Вуйуш пеҥгыдылыкышт уке. Икманаш, мемнан жапысе тунемше ден кызытсе коклаште ойыртем кугу.
– Тугеже, тачысе урок ӧрыктарен огыл? Могай иктешлымашым ыштеда?
– Чынжым гын, ӧрыктарен, но йоча-влак дене вашкылым вигак муынна. Тидлан моткоч куанышым, ты кылым ом му манын шонышым. Тиде – эн тӱҥ. Йоча-влак молодец улыт. Чолган пашам ыштеныт. Иктыже татар эрге Булат марла вашмутым пуыш, вара вес командыштат ӱдыр марла вашештыш. Мый рушла йодам, а нуно мылам марла вашмутым пуышт. Нуно мыйым куандарышт. Эсогыл тыгай шонымаш уло: молан нуным марий йылмым туныкташ огыл? Кузе парт коклаш шинчыч, туге мутерым пургедаш тӱҥальыч. А мыйже тудым кученат огыт ончо манын шонышым…
Кинофильм гыч ужаш: могай шонымаш?
Вес кечынже мый Марий образований институтышто «уна» лийым. Тыштыже К.Ушинский лӱмеш аудиторийыште воспитатель-влак образовательный проектышт дене палдареныт гын, вес пӧлемыште ешартыш шинчымашым пуышо педагог-влаклан «Педагогическое многоборье» конкурс эртен. Кокымшыштыжо ты гана кандаш еҥ – «Шӱмем йоча-влаклан пуэм» конкурсын участникше-шамыч – лийыныт. Заданий почеш нуно эн ончычак икмыняр йодышлан вашештеныт. А нуныжо, мутлан, тыгай лийыныт: «Йоча-влак дене пашам ыштымаште эн тӱҥлан мом шотледа?», «Профессионал мастарлыкым вияндаш могай книгалан але статьялан эҥертеда? Молан лач тудлан?» да молат. Жеребъёвко деч вара черет дене лекше участник-влакын вашмутыштым колышташ оҥай ыле. Книга дене кылдалтше йодышымак налаш гын, тӱрлӧ авторын книгашт йоҥгалтын, эсогыл тачысе кечын ешартыш шинчымашым пуымо пашаште Владимир Ленинын возымыжым кучылтшат уло улмаш. Тыгак оҥай ыле вес заданият. Конкурсант-влаклан Владимир Меньшовын 70-ше ийлаште лекше «Розыгрыш» кинофильмже ужашым ончыктеныт, туштыжо – туныктышо ден тунемше-влак кокласе умылыдымаш. Тидын шотышто кажне участник шке шонымашыжым каласен, жюрин йодышыжо-шамычлан вашештен да, мыйын шонымаште, чыланат тиде тергымашым сайын эртеныт… Икманаш, конкурс – конкурсак, тыршыде, вуйым пудыратылде сеҥымашыш шуаш огеш лий. Почмо урокым, мастер-классым эртарымеке, образовательный проектым аралымеке, участник-шамыч кокла гыч кум финалистым ойырат, нуныжо 11 майыште «йыргешке» ӱстелыште моштымашым ончыктат. Ты кечынак М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драме театрыште сеҥыше-влакым увертарат.
«Туныктышо-влакым моткоч вучена»
… Мучашлан мый адакат марий йылмым туныктышо-влак шотышто ойлымем умбакыже шуйынемак. Содыки ты гана эше ик йодышем тургыжландара: тений «Марий йылмым эн сайын туныктышо» конкурсын регионысо этапыштыже улыжат вич еҥ гына – Волжский, Морко, Оршанке, Советский да Курымарий районла гыч – мастарлыкым ончыкта. Молан тынар шагал? А моло районжо гыч молан толын огытыл? Нине йодышым мый адак Елизавета Ивановналан пуышым, тудо вашештыш:
– Конкурсын положенийыштыже «участие добровольное» возымо, сандене иктымат ӧкымеш ыштыктен огына керт. Тиде – икымше. Кокымшыжо, марий йылмым туныктышына-влак такшак шагалын улыт, шочмо йылме семын шинчымашым пуышо-шамыч шагалем толыт – нуныжо таче кечылан республикна мучко шӱдӧ утларак гына. Кугыжаныш йылме семын туныктымымат чарненыт, мутлан, олаште ИКН дене пырля интегрироватлыме урок веле кодын. Тиде конкурс ынде шукертсек эртаралтеш, чолга туныктышына-влак тушто лийыныт. Мутлан, тенийысе участник-влак кокла гыч кумытынжо кокымшо гана усталыкым ончыктат, а иктыже кумшо гана толын.
Адакшым, шоналташ гын, конкурс – тиде тургыжланымаш, тудлан чот сайын ямдылалтман. Кажныже сеҥашак шонен тушко ушна. Садланжат участник шагал, очыни. Южо районышто тиде конкурсым йӧршеш огыт эртаре, а регион кӱкшытаныш лач тушто сеҥыше толшаш. Шернур район гыч конкурсант лийшаш ыле, но черланымыжлан кӧра толын кертын огыл. Юрино районым налаш гын, кызыт тушто марий йылмым йӧршеш огыт туныкто. Но латвич ий ончыч тиде кундем гыч ик чолга туныктышо толын ыле, но тудо сулен налме канышыш лектын. Волжск олаште марий йылмым огыт туныкто, Козьмодемьянскыште ик школышто гына уло. Но Курыкмарий район теве мо дене ойыртемалтеш: ты кундемыште таче марий йылмым тӱҥ шотышто шочмо йылме семын туныктат, кугыжанышыш огыт кусно. Конешне, ме У Торъял, Марий Турек, Кужэҥер, Параньга кундемла гыч участник-влакым вучена. Медведево районыштат шукын улыт, тӱҥ шотышто тушто кугыжаныш йылме семын туныктат, но ала-молан тушеч тений конкурсышто иктат уке. Йошкар-Оласе школлаште марий йылмым ИКН дене пырля туныктат, нунат конкурсыш ушнен кертыт ыле. Адакшым положений почеш тӱналтыш классым туныктышо-влакат толын кертыт, но ушнен огытыл. Меже моткоч вучена… Молан тыге, каласаш неле… Можыч, мотиваций шагал, но, палем, конкурсыш ушнышылан муниципалитет тӱткышым ойыра… Тенийысе конкурсышто ушнышо вич туныктышо шотышто ойлаш гын, нуно шкеныштым сай могырым ончыктеныт. Марий йылмым палыдыме йоча-влак дене урокышт оҥайын эртен, молан манаш гын туныктышо-шамыч тудым чын чоҥеныт. Тунемше-влаклан оҥай ыле, нуно чолгалыкым ончыктеныт. Мемнан туныктышо-влак опытан улыт, йылмым палыдыме-шамыч денат устан пашам ыштен моштат, сандене урокымат, мастер-классымат ме куанен онченна.
Г.Кожевникова
М.Скобелевын фотожо
