5 – 6 августышто Олан кечыже кумдан эртаралтеш
Йошкар-Ола лӱмжым кум гана вашталтен. Тидын нерген ятыр гана колын улыда гынат, пайрем вашеш эше ик гана ушештараш уто огыл. Эн ондак (1584) олана Царёв город маналтын. Вара семын Царёв город на Кокшаге але Царев город Кокшайский манаш тӱҥалыныт, тышечын Царевококшайск лӱмжӧ шочын.
1919 ий 17 февральыште РСФСР правительствын пунчалже почеш, у саманлан келшышын, тудо Краснококшайск лӱмым налын. Вес оҥай фактат уло: В.И.Ленин колымеке, верысе власть Краснококшайск олалан Йыл-Ленинск (Ленинск-Волжский) лÿмым пуаш пунчалын. Но кÿшыл власть тиде лÿмым пеҥгыдемден огыл.
1927 ий 17 февральыште Краснококшайск оласе советыш сайлымаш годым «Марийская деревня» газетын ответственный секретарьже Андрей Эшкинин («Йошкар кече» газетыштат ыштен) МАО-н рӱдыжлан Йошкар-Ола лӱмым пуаш темлен. Но возымо шотышто ӱчашымаш лектын, Михаил Янтемир Йошкарла манын сераш темлен. Лÿмым вашталтыме (Йошкар-Ола) нерген йодышым 1928 ий 23 январьыште ВЦИК-ын заседанийыштыже ончымо, а 10 мартыште пеҥгыдемдыме. Тидын нерген МАССР культурын сулло деятельже, С.Чавайн лӱмеш Кугыжаныш премийын лауреатше, пагалыме краевед Гельсий Зайниевын «Марийская правда» газетеш (2017 ий 7 февраль) савыкталтше статьяштыже пален налына.
Тӱвыра поянлык Кеч-могай олашке унала але турист семын мийыме я эртен кудалшыла чарныме годым пӧртлам да зданийлам эскерет, нунын архитектур велым ойыртемыштым кычалат. А ожнысо оралте-влакым шымлаш, ончаш эшеат оҥайрак.
Куандара, Йошкар-Оласе уремлаште Марий кундемын историйже дене кылдалтше тошто пӧрт-влак кызыт мартеат аралалт кодыныт. Тидыже ола деке эшеат кугу пагалымашым луктеш. Купеч-влак Чулковын, Пчелинын, Корепован, Наумовын, Булыгинын, Карелинын да молынат пӧртышт республикын культур поянлык (историй да тӱвыра памятник-влак) объектшылан шотлалтыт. Арам огыл нунын ончылно турист тӱшкам чӱчкыдын ужаш лиеш.
Турист йогын Марий Элын Спорт да туризм министерствыжын уверже почеш, 2022 ийыште Йошкар-Олашке 511 тӱжем турист толын коштын. Нуно Москва, Ижевск, Казань, Нижний Новгород, Санкт-Петербург, Подольск, Тольятти, Ульяновск да Салехард гыч лийыныт. Уна-влак кокла гыч 81 процентше Йошкар-Олам икымше гана ужын, а 19 процентшын уэш пӧртылаш кумылжо лектын. Тений идалык мучашлан тиде цифр эшеат кугурак лиеш манын ӱшанаш амал уло, вет «Путешествия по России» блог Йошкар-Олам турист-влаклан темлыме вич ола радамыш пуртен.
Какшан серыш легылдалын… Рӱдолана поснак пытартыш жапыште чот вашталтын. Изи Какшан сер мучко йыр ончал савырныза! Мом гына, могай гына моторлыкым огыда уж! Туризм дене кылдалтше специалист-влакын ойлымышт почеш, ожнысо Чарла Бельгийым да Голландийым ушештара, а Благовещенский башньым Москвасе тыгаяк башньын копийжылан шотлат. Ик турист Марий Элыш толын коштмыж деч вара воза: «Йошкар-Ола Диснейын йомакшым ушештара» – оҥай, да тунамак куанле ак.
Толшо-влак рӱдолаштына мом эн чот ончаш йӧратат манын йодыда гын, министерствын мутшо почеш вашештена: Брюгге эҥерӱмбалым, Ноготков-Оболенский площадьысе осликан шагатым да Патриарший площадьысе 12 апостолан композицийым.
Пӧрт-влак чоҥалтыт Ик блогерын «Йошкар-Олаште у пӧрт-влак поҥгыла шочыт» манын возымыжым лудым. Тӧрлаш перна: оралте-влак веле огыл, а чумыр микрорайонла: Мирный, Фестивальный, Молодёжный, Спортивный да молат – ола кӧргыштӧ изи ола семын кумдыкым айлат, ий гыч ийыш шукемын толыт.
Маристатын данныйже почеш, 2023 ийын икымше пел ийыштыже Йошкар-Олаште 86,7 тӱжем квадрат метр илыме верым чоҥымо. Чумыр республикым налмаште, 35 процент лиеш. Мыняр еҥ пӧртсийым пайремлен? Адакат Маристатын цифржылан эҥерташ гын, шуко пачеран 17 пӧртым нӧлтен шогалтыме – чылаже 1361 пачер. Тылеч посна еҥ-влак шке семын 84 илыме пӧртым чоҥеныт.
Марий парк Рӱдолан тӱҥ Ленин проспектыште лишыл ийлаште эше ик чапле вер –Марий парк – почылтшаш. Кушко кеҥеж умыр кастене марий еҥ шке родыжым муралтен-кушталташ вӱдалтен кая, кушто ончычсо семынак мужыр-влак вашлийыт…
Йошкар-Оласе чолга марий ончылъеҥ-влак, Марий Мер Каҥаш дене икойыш шуын, 2022 ийыште Марий паркым ылыжтарышаш верч «Оласе средам йӧнаным ыштымаш» федеральный проектыш ушненыт да сеҥышыш лектыныт. Марий парк верч 4 тӱжем утла еҥ шке йӱкшым пуэн.
Палемдыме верыште паша тӱҥалмек, ӱшан шочын: лиеш! Но чоҥышо подрядчикын йӧрдымӧ койышыжлан кӧра тӱшка сомыл кӱрылтын. Кодшо кечылаште увер шарлыш: ты йодышым «Ола» МУП шке ӱмбакыже налын, тудын вуйлатышыже Ильдар Хатмуллинын мутшо почеш, паша таче-эрла тарвана. Марий парк олаште веле огыл, районлаште, тыгак Марий Эл деч ӧрдыжтӧ илыше тӱрлӧ калыкын пырля чумыргымо верже лиеш. Тудо рӱдолалан эшеат сылне марий сыным пурта, палемден Марий Эл вуйлатыше Юрий Зайцев.
Саклымвер – сай вер Марий лӱман оланаштына ончыл шонымашан марий еҥ-влаклан пырля погынаш П.Глезденев лӱмеш саклымверыште (сквер), Чавайн бульварыште вер келшен толеш. Марий писатель, учёный, артист да моло-влаклан чапкӱм шогалтыме, шарнымаш оҥа-влакым пижыктыме. Ола уремла герой-шамычын лӱмыштым нумалыт. Кӱртньыгорно ваштареш поезд гыч волышо калыкым Мустафан (Йыван Кырла) вашлиймыжак мом шога! «Йошкар-Олан почётан гражданинже» лӱмым нумалше-влак коклаште (чылаже 52 еҥ) марий калыкын данле ӱдыр-эргышт улыт: тиде – П.И.Ласточкина, Т.И.Александрова, С.Н.Николаев, А.Я.Эшпай, Г.Н.Ямаева, К.К.Васин, В.С.Столяров (Юксерн), К.Н.Сануков.
Айда «Йӱксӧ ерыш» каена! Рӱдолана дене кугешныме да моктымо мут дене пырля ӧпке шомакымат тарватыме шуэш. Кугурак ийготан-влак «Онар», «Таир» рестораным, «Салика» да «Айвика» кевытлам, «Эрвий» кинотеатрым, «Йошкар-Ола» унагудым сайын шарнат. Але:
– Таче кастене кушко каена?
– «Йӱксӧ ер» кафеш.
Марла кузе сӧралын шокта! Чаманаш логалеш, ола урем мучко эртен кайышыла, марий лӱмым возен шындымым ужаш ок логал. Ушеш толын пурат «Марий» сийгудо (ресторан), «Сандал» кафе, «Энсай» салон – да… чыла! Но материалым ямдылыме годым сай уверым кольым: «Онар» рестораным ик марий предприниматель уэш почаш ямдылалтеш.
Рӱдолаштына тӱп калыкын чапшым нӧлтышӧ кеч-могай ошкылат, сомылат кӱлешан улыт. Вет Йошкар-Олана, шочмо ава семын, тӱняштыжат иктак веле.
Йоҥылыш, икте огыл «Йошкар-Олана иктак веле» манме дене йоҥылыш лиям. Венгрийысе иза-шольо олан кварталже Yoskar-Ola lakotelep маналтеш, Буржуа француз олаште Йошкар-ола урем уло, Казахстаныште ик курыквуйлан мемнан рӱдолан лӱмжым пуымо, тыгак космосышто Йошкар-Ола астероид чоҥештылеш. «Тидым палаш оҥай» манаш веле кодеш.
Ола уремет – тӧр корнет Кеч-могай олан чурийжылан эше весат шотлалтеш: корно! Автомашинам виктарыше-влак ола уремла дене кудалышташ утларак йӧнан лиймым шижыт, очыни. «Сай качестван лӱдыкшыдымӧ корно» нацпроект почеш, 2023 ийыште Йошкар-Оласе 11 уремым олмыкташ палемдыме. Чылаже 19,48 километр. Олан «корно вӱргорныжлан» шотлалтше Красноармейский урем мучко кечыште 8 тӱжем автомашина кудал эрта! Тушто кызыт олмыктымо паша кая.
ххх
Йошкар-Ола администрацийын ямдылыме программыже моткоч поян, кажне шагатше пайремлан пӧлеклалтын. Нунын кокла гыч ойыртемалтше кок мероприятийым палемден кодыде нигузе ок лий. Тыгайже икымше гана! 5 августышто «Йошкар-Олам ӧндал» акций годым пайремыш толшо-влак, Театр кӱвар – Воскресенский набережный – Воскресенский кӱвар – Патриарший площадь – Брюгге набережный йыр кидым ваш кучен шогалыт. Йӧратыме Йошкар-Оланам ӧндалына! Тиде икте.
Весе – тиде кечынак 20 шагат кастене Изи Какшан серысе Патриарший площадьыште караоке-версий почеш Йошкар-Олан гимнжым тӱшкан мурена. Палдарыме семын: гимнын мутшым совет да руш поэт-песенник Леонид Дербенев возен, семжым землякна, совет да россий композитор, СССР-ын калык артистше Андрей Эшпай келыштарен. Муро икымше гана 1965 ийыште Марий радио дене йоҥгалтын, а 1997 ийыште оласе депутат-влакын пунчалышт почеш марий столицын официальный гимнжылан шотлалтеш.
Чаманаш логалеш, ончыч сӧрымӧ тулсавыш-салют огеш лий, тидын нерген Йошкар-Олан мэрже Евгений Маслов увертарен. Пайрем дене, мотор Йошкар-Олана! Курымла дене сылнешт, волгалт да пеледалт!
Л.СЕМЕНОВА
