Марий Элысе мӱкшызӧ-влак эртыше ийысе пашам иктешленыт, ончыкылык вияҥшаш корным каҥашеныт.
Мӱкшотар шагалемеш
Тӱшка погынымаште ялозанлык да кочкыш сату министрын алмаштышыже Павел Раевский тыге палемдыш: мӱкш ончымо паша – ялозанлыкын ик отрасльже. Тудо марий калыкын илыш-йӱлаж дене кылдалтын, тукым гыч тукымыш шарлен толын да илыш радамышкыже пеҥгыдын шыҥен пурен. Министерстве мӱкшым арален кодышашлан кушкылышто осал насекомыйым пытарыме годым аярым шавыме радамым шотыш кондышашлан пытартыш жапыште шагал огыл ыштен, озанлыкласе агрономический службо-влак утларак тӱткышан лийыныт.
Пытартыш кок-кум ийыште эртыше тыгай погынымашыште мӱкшым аяртыме сӱрет нерген пеҥгыдын мутланыме гын, тений тыгай йодышым иктат ыш тарвате. Тугеже аярым кучылташ тунем шумо да отар-влаклан эҥгек ок ышталт.
Республикыштына мӱкшотар-влак шагалем толмо нерген шӱлыкын ойлышт. Кодшо ийын 1678 отар шотлалтын гын, тений 1584 отар кодын. Тыге ӱмаште отар 97-лан шагалемын гын, тений – 84-лан. Мӱкш еш кодшо ийын 23940 лийын улмаш, тенийлан 21817 кодын. Манаш веле, талук жапыште 1123-лан шагалемын. Мутлан, Кужэҥер район гыч кумдан палыме мӱкшызӧ Юрий Грязинын мутшо почеш, тиде районышто гына тений 513 ешлан шагалемын. Ик тӱҥ амалже – мӱйым ужалаш нелырак да нелырак лиеш, пайда изем толеш, сандене мӱкш ончышо-влак шагалемыт, тыгодымак самырык-влак тиде пашалан огыт кумылаҥ. Кугу сетевой кевытлаште мӱйым вес регионлаште кӱзымым ужалат, адакшым мӱндыр кундемла гычат толын ужалат. Пытартыш жапыште специалист-влак вес регионла гыч ондымо мӱйым ужалыше-шамычын документыштым тергеныт. Мо рашемын: мутлан, ик ужалышын отарыштыже улыжат лу мӱкш еш лийын, но тыгодым ятыр шке мӱйым Башкирий гыч кондымо манын темлен. Тергыме деч вара тиде ужалыше толмым чарнен.
Кушто, кӧлан ужалаш?
Мӱкшызын ик эн кугу нелылыкше – продукцийжым ужалыме йодыш. Йошкар-Оласе Ленин площадьыште ялозанлык ярмиҥгам чӱчкыдынрак эртараш темлышт. Тыште, рӱдӧ верыште, налшыжат шукырак. Но, ойлышт специалист-влак, талук жапыште пеҥгыдемдыме график почеш эртараш палемдыме ярмиҥга-влакым ешараш ок лий. Вет тышке турист-влак шукын толыт, нунылан чарак лиеш ыле.
Мӱкшызӧ-влак ялозанлык ярмиҥгам эртараш Марий паркым, Гомзовышто «оҥгым», тыгак Шернур трактысе кумдыкым (тышечын иктыжым ойырен налаш) ойыраш кучем орган-влак деч разрешенийым пуаш йодмашым луктыч. Тыгай шонымаш илышыш шыҥдаралтеш гын, ялозанлык ярмиҥгаште мӱй деч посна шыл ден шӧр продукцийым, моло тӱрлӧ кочкышым, тыгак кидмастар-влакын сатуштым ужалаш йӧн ешаралтеш ыле.
Кодшо ийысе погынымаште отарын ветеринарно-санитарный паспортшо шотышто кугу мутланымаш ылыжын ыле. Тыгай проблеме кызытат кодын. Вет таче чумыр отар гыч 476 гына тыгай документше уло. Тудын деч посна мӱкш сатум ярмиҥгаште, пазарыште ужалаш ок лий, тыгак мӱкш ешым вес кундемыш наҥгаяш чарыме. Тыгак еш черланен кола але кушкылыш аярым шавыме дене пыта гын, паспорт деч посна вуйшиймашым нигӧат ончаш да налаш огеш тӱҥал.
Кажне омарталан – маркировко
Тиде гана кугу мутланымаш тарваныш мӱкш ешым маркироватлыме шотышто. Вольыкым, тидын шотыштак мӱкшым, маркироватлыме нерген законым Россий Ялозанлык министерствын приказше почеш 2023 ий 3 ноябрьыште пеҥгыдемдыме. Мӱкшым 2025 ий 1 сентябрь марте маркироватлен шуктыман. Тидын деч вара кодексын статьяж почеш административно мут кучаш шогалташ тӱҥалыт. Законын тӱҥ шонымашыже – чер деч аралышашлан да ялозанлык продукцийын (тышкак мӱй пура) еҥ-влаклан лӱдыкшыдымӧ улмыжым пеҥгыдемдышашлан тичмаш учетым ышташ. Кызытеш 1,5 тӱжем мӱкш ешым гына маркироватлыме.
Маркировкылан биркым кучылтыт. Ик омарталан ик биркым пижыктат. Тушто лазер гравировко йӧн дене номер возалтын да QR-код палемдалтын. Тудын почеш ветеринарный контрольым эртарыше пашаеҥ тӱрыс данныйым налын кертеш. Тидын нерген Республикын ветеринарий комитетшын специалистше Николай Завьялов каласкалыш.
Тыгай йодышат лекте: молан отарым тӱрыс иканаште ик бирке дене марикроватлаш ок лий? Закон почеш тыге ышташ ок лий манын палемдыш специалист. Биркын акшат тӱрлӧ. Районлаште ик ак дене огыт ужале. Тидым «Марий отар» ушемлан тӱшка ак дене налаш да мӱкшызӧ-влаклан налаш темлышт.
Цифр йӧнлан эҥертен
Мӱкшызӧ-влаклан лӱмынак Вконтакте лаштыкым почаш темлышт. Тыште, мутлан, посна мӱкшызӧ нерген каласкалаш лиеш ыле. Вет кызытеш калык мӱкшызӧ-влак нерген пеш шагал пала. Интернетын йӧнжӧ дене каласкалымек, еҥ-влак посна мӱкшызӧ нерген утларак пален налыт да продукцийыштымат кумылын налаш тӱҥалыт ыле.
Мӱкшызӧ-влак тыгай уверым пален налаш кумылан улмышт нерген ойлышт: кушто, могай озанлык нектарым ойырышо кушкылым (фацелийым, шемшыдаҥым да молымат) ӱдаш тӱҥалеш да тушко мӱкшым пеледышым шыркаҥдаш наҥгаяш лиеш мо, тидлан озаже келша гын? Тыге темлышт: верлаште озанлык-шамычын агрономический службышт дене кылым ышташ, шошо еда нунын дене вашлияш.
Вес йӧн: кызыт чыла пасулан цифровизаций кая. Тушто могай районышто, могай озанлыкыште, могай пасушто мом ончен кушташ тӱҥалшаш раш ончыкталтшаш.
Чодыра мӱй – тутло мӱй
Ончычсо семынак мӱкшызӧ-влакын чодыра фонд дене пайдаланыме шотышто йодышышт уло. Марий Элын пӱртӱс поянлык, экологий да йырым-йырысе средам аралыме министерствын отдел начальникше Петр Стародубцевын мутшо почеш, чодыраште, утларакше пистерлаште, кумдыкым отарым вераҥдаш арендыш налшашлан чекым ыштыман, тидлан мӱкшызӧ тӱлышаш. Тылеч вара тиде кумдык торгиш лукталтеш. Тыштыже вес мӱкшызат модын налын кертеш. Тыге чекым ыштыктыше мӱкшызӧ оксажым йомдарен сеҥа. Тыгак чодырашке машина дене пурымо годым прицепым кучылтмо шотышто йодыш лекте. Тидлан ончылгоч келшыше министерствылашке йодмашым возыман.
Элнам вуйлатыше лишыл жаплан тыгай задачым шынден: айдемын кокла ӱмыржым 80 ий марте шуяш. Тидлан мӱкшын пуымо продукцийжат полшен кертеш, таза кочкыш тазалыклан сай негызым ышта. Мӱйын эмлыше виян улмыж нерген республикнан тазалыкым аралыме министерствын специалистше Наталья Чегаева каласкалыш. Тудо тыгак мӱкш пӱшкылмӧ годым айдемын аллергий лийын кертмыже, тыгодым мом ышташ кӱлмӧ нерген палдарыш.
Кужэҥер районысо Кульшит ялыште мӱкш ончымо шотышто рӱдер почылтеш. Тыште агротуризм кышкарыште апитерапий йӧн дене эмлалташ «Шӧртньӧ нектар» кооператив ныл апипӧртым налын, тудым майыште пашашке колтат. Тиде эмлыме йӧн – калык йӧн, тудлан лицензий ок пуалт, палемдыш специалист. Но тышке толшо-влакым мӱкш пӱшкылеш гын, аллергий деч эм лийшашак.
Полдыран эҥгекымат ышта
Корныла, ялла, ончычсо фермыла воктене кушшо полдыраным шукынжо ужында, очыни. Тудо, мӱкшызӧ Владимир Примечаевын мутшо почеш, сай качестван нектарым ойыра. Но тыгодымак аярым ойыра, тудын дене аяргыше еҥ-влак ий еда ешаралтыт. Полдыраным пытараш федерал бюджет гыч окса ойыралтеш. Мемнан республикыштат тыгай паша шукталтеш. Тыгодым изи лӱдыкшым ыштен кертше кумшо классан гербицидым кучылтыт. Тидын нерген мӱкшызӧ-влаклан ончылгоч шижтарат, тудым утларакше мӱкш чоҥештылдыме пагытыште шыжыкташ тыршат. Тидын нерген Россельхозцентрын кушкылым аралыме отделжын начальникше Мария Кропочева палдырыш.
Мӱкшызӧ-влакланат кугыжаныш могырым полыш пуалтеш. Мутлан, шагал огыл еҥлан тӱҥалше фермер семын грантым ойырымо. Кызыт грант «Агростартап» программе почеш пуалтеш. Тыгак ялозанлык кооператив-влаклан техникым, оборудованийым налме годым роскот ужаш пӧртылталтеш. Самозанятый семын пашам ыштыше-шамычланат полыш ойыралтеш. Кузе тидым мӱкшызӧ-влак ыштен кертыт – Компетенций рӱдерын специалистше палдарыш.
2020 ий 30 декабрьыште «Россий Федерацийыште мӱкш ончымо паша нерген» федерал законым пеҥгыдемдыме. Тудлан эҥертен, 2035 ий марте мӱкш ончымо пашам вияҥдыме шотышто программым ямдылыман, тудым илышыш шыҥдарен толман. Корно картым ямдылыме, ынде 2030-2035 ийлан мӱкш ончымо пашам вияҥдыме программым ыштыман. Тидын нерген республикысе мӱкшызӧ-влакын «Марий Отар» ушемыштын председательже Павел Свинин каласкалыш.
Снимкыште: конференцийыш погынышо мӱкшызӧ-влак.
Авторын фотожо
