МАРИЙ ЙӰЛА

Илышлан вораҥаш полша лач йӱла…

Тений тӱня кумалтыш Кужэҥер районысо Ош куэр отышто 17 октябрьыште лиеш. Тыге пунчалыныт республикысе Рӱдӧ Марий юмыйӱла ушемын онаеҥже-влак. Кугече арнян Кугу кугарнянже нуно Йошкар-Олаште, республикысе мер-политике рӱдерыште, кодшо ийысе паша лектышым иктешлаш да ончыкылан паша радамым палемдаш чумыргеныт ыле.

Тушко районласе общине-влакын  вуйлатышышт, тӱҥ онаеҥышт толыныт. Марий Эл Правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Васютин, тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже Игорь Садовин лийыныт. Тыгай погынымашым эртарыме нерген колын, Татарстан гыч онаеҥ-влакат ушненыт. Пошкырт кундемысе Мишкан районысо депутат-влак погынымашын еҥже, тушто религий йодышлан вуйын шогышо Вячеслав Сабироват лӱмын мемнан онаеҥ-влак деч каҥашым йодаш толын. Кумалтышым эртарыме тошто верым вашталташ лийме йӱлам рашемдынеже ыле. Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин ты шотыш полшаш сӧрыш.

Марий юмыйӱла ушемын кажне онаеҥже калыкыште палыме да пагалыме, вет нуным кумалтышым эртараш веле огыл, лишыл еҥым пытартыш корныш ужатыме йӱлам шукташат эре ӱжыт. Онаеҥ-влакын ваш келшен, икте-весым умылаш тыршыме койышышт погынымаш годымат палдырныш. Икте-весе общине-влак коклаште кыл пеҥгыде. Мутлан, кодшо ийын Шернур ден Марий Турек общине-влак пырля вашлиймашымат эртареныт. Марий йӱла кечышот дене кылдалтше пайрем, кумалтыш-влакым эртарыме дене пырля эше шуко моло пашмат шуктат. Республик деч ӧрдыжтӧ улшо марий-влакын кумалме верлаш кугу делегаций дене лектын коштыт.

 Кодшо ийын организацийын «Югыпого – эргечыш корно» проект умбакыже шуйымо кышкарыште онаеҥ-влак Угарман кундемысе кум районыш миен коштыныт, кумалтыш эртарыме верлам шымленыт, тусо калык, вуйлатыше-влак дене вашлийыныт. Нунат варажым Марий Элысе кугу кумалтышлашке  толын коштыныт. Свердловск кундемыште марий йылме, йӱла да тӱвыра дене кылдалтше кугу конференций эртен. Тушко марий онаеҥ, шанчызе, эмлызе-влак погыненыт.

Ушем вуйлатыше-влакынат авторитетышт кӱшнӧ. Кодшо ийысе пашам иктешлымаш тидымак пеҥгыдемдыш. Докладым ушем вуйлатыше Александр Бирюков ыштен. Ик эн сай ошкылжылан марий религийым шанче велым шымлаш тӱҥалмым шотлыман. Марий Эл правительстве председательын кӱштымашыж почеш МарНИИЯЛИ пелен марий религийым шымлыме дене кылдалтше шанче лабораторийым ыштыме. Тудым филологий шанче доктор Любовь Абукаева вуйлата. Шанчыеҥ, онаеҥ-влакын тыршымышт дене кодшо ийын марий йӱла дене кылдалтше всероссийский кӱкшытан научно-практический конференцийым эртарен кертме. Уло Россий гыч мемнан йӱлам  шымылыше учёный-влак толыныт ыле. А чумырымо материалым посна книга дене  савыктен лукмо.

Савыктыш шотышто. Ушемын еҥже-влак кодшо ийын икмыняр книгам луктыныт: «Марла календарь»; А.Таныгинын «Шарнымаш ойпогыжо» (угыч савыктеныт), «Ший мундыра – Серебряный клубок»); Йошкар-Оласе общинын «Эр ӱжара гыч кас ӱжара марте»; В.Смирновын  кумалтыш мут-влаклан пӧлеклалтше «Айдеме верч» книгаже. Марий газет ден журнал, телевидений, радио гоч марий йӱла дене палдарымаш сайын кая. Ӧрдыж кундем гычат лӱмын марий йӱла нерген войзен каяш кумылан улыт, но онаеҥ-влак чылаж вереак огыт пурто.

 Кодшо ий уло элысе калыклан куштылго лийын огыл. Украинысе спецопераций пуламыр шуко ешыш кочо уверым конден. Онаеҥ-шамычат ты шотышо салтак-шамычлан аралтыш лийже, сар вашкерак мучашлалтше манын, лӱмын кумалтышым эртареныт. Салтакыш ужатымашкат сугыньлаш коштыныт. Мутлан, Йошкар-Оласе «Марий кумалтыш» общинын онаҥже Юрий Тушнурцев, ушем вуйлатыше Александр Бирюков кок гана тыгай ужатымашке  миеныт. Мемнан салтак-влаклан лӱмын ямдылыме марий тамган шевроным,  салтак илышым куштылемдаш полшышо аралтыш кумалтыш мут дене пырля кучыктеныт. Теве 30 апрельыште Советский районысо общине тыгаяк кумалтышым Яҥгранур отышто эртара.

Погынымашке Татарстан гыч спецоперацийыште доброволец семын лийше, да тушеч сусырген пӧртылшӧ, кужу жап госпитальыште кийыше онаеҥ Олег Исаев толын ыле. Тудын дене мутым вашталтыде ыжым керт. «Кажне кечын помыжалтын, Ош Кугу Юмылан  кумалынам. Шылталшыжат лийыныт, но умылышыжо, эсогыл вес верам кучышо-шамыч шукынжо «Тый ит шогал, кумал» манын йодыныт. Марий веран вийже салтак-влакым серлаген шогымылан нунат ӱшаненыт», — каласыш тудо.   

Марий кундемысе онаеҥ-влакын эртарыме пашаш вес кундем гычат  кумылын ушнат. Тачысе кечылан элыштына кум марий рӱдӧ юмыйӱла ушем уло: Марий Элыште, Пошкырт  ден  Угарман кундемлаште. Кызыт нунын негызеш ик посна организацийым ыштыме нерген мутланымаш кая.  

Марий юмыйӱла ушемын еҥже-влак Спорт да туризм министерстве дене пырля марий религий дене утларак тӱшка калыкым палдараш полшен кертше  йӧн-влакым кычалыт. Советский, Марий Турек районласе общине-влак туризм пашам ворандараш тӱҥалыныт. Экскурсовод, гид-влак денат вашлиймаш-влак эртаралтыт. Этнотуризмым вияҥдыме шотышто проект пашамат шуяш палемдыме. Михаил Васютин марий юмыйӱла дене кылдалтше туризмым вияҥдыме шотышо моло релгийын паломничестве шотышто опытыштлан эҥерташ темлен. Но тидын годым веран ойыртемжымат шотыш налын, чыла шуктыман манын палемден. Образований да науко министерстве денат ваш келшен пашам ыштыме нерген ойпидыш ышталтын.

Куан уверат уло: Марий юмыйӱла ушемлан филармонийын тошто оралтыштыже, кушто вашке Национальность-влакын пӧртышт лиеш, посна пӧлемым ойырат. Вес куан увер – тений гыч марий йӱла дене кылдалтше программе  5-9 класслаште внеурочный системе планыште туныкташ ямде лийшаш. 

Ревизионный комиссийын отчётшо деч вара онаеҥ-влак тенийлан паша планым рашемденыт. Ыштышаш паша шуко.  Эн ончычак ото-влакым шымлен, кумдыкыштым рашемден, регистрироватлыме пашам умбакыже шуйыман. Тачысе кечын 57 отын кумдыкшым рашемдыме. Эше 217 ото кодеш. Но ты шотышто верлаште общине вуйлатыше-влак чолгалыкыштым ончыктышаш улыт. Тидым Михаил Васютин палемден.   

Марий кечышот дене келшыше кумалтыш-влакым шке радамже дене эртарат. Тений Чумбылат кумалтыш 25 июньлан, Акпатырлан вуйым савымаш 5 августлан палемдалтыныт. Марий Турек районышто Турек Суртанлан кумалтышышкат октябрьын кокымшо рушарнянже погынышаш улыт. Александр Таныгинын ойлымыж почеш, Киров областьысе Советский ола кундемыште акрет марий калыкын илыме вержым шымлыме проектым илышыш шыҥдараш полшыман. Вес ийлан марла календарьымат ончылгоч ямдылаш тӱҥалман. А кудо тарватыме йодышым тӱшка погынымаште каҥашаш келшыдымылан шотлымо гын, нуным духовный советыште каҥашаш пунчалме.

 Мучаште онаеҥ-влак ончылно Санкт-Петербург гыч Павел Глобан лӱмын толшо тунемшыже Константин Старостин зороастризм календарь дене палдарен. Моланже раш: марий кечышот радам лач тудлан негызлалтын.  

Светлана Носова

 М.Скобелевын фотожо

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий