Южо еҥ-влак путырак чолга улыт. Тидыже койыш-шоктышышт, шкеныштым кузе кучымышт, кутырымышт гычак коеш. А улыт тугай еҥ-шамыч – нуно чынже дене моткочак чолга улыт, икмыняр вере пашам ыштат, ятыр сомылым шуктат, но чыла тидым тыматлын, молын шинчашкыже утыжым логалаш тыршыде, чот палдарыде ыштат.
Лач кокымшо радамышкыжак Кужэҥер район Салтакъял селаште илыше Ирина Грязинам пурташ лиеш. Тудо верысе школ директор, Салтакъял ял шотан илем вуйлатыше, район погынымашын депутатше. Тыгодым тунар ласка, шыма койыш-шоктышан ӱдырамаш, эре шыргыжалын гына мутлана. Да тыгай улмыж дене кеч-кӧнат кумылжым савыра.
– Ирина Аркадьевна, тӱҥалтыште айста паша корныдам кӱчыкын шергал лектына.
– Мый Кужэҥер район Шорсола ялыште шочын-кушкынам. Верысе школ деч вара Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш пединститутын филологий факультетыштыже тунем лекмеке, Салтакъял школыш пашам ышташ колтеныт. Ончыч тудо кыдалаш, вара тӱҥ школ лийын. А 2008 ий гыч – тӱҥалтыш школ. 2003 ий ноябрь гыч директор улам. Кызыт школышто 12 йоча тунемеш, 11 еҥ пашам ыштена. Тышеч тӱҥ туныктышыжо икте гына. Мый марий йылмым да ИКН предмет-влакым вӱдем.
– Тышке пашам ышташ колтымышт дене Те тыште илыш пелашдам вашлийында. Тиде кунам да кузе лийын?
– Пашашке толмекем, селасе тӱшкагудыш илаш пуртеныт. Кок ий гыч ик шыже кастене мыйын гаяк эше кок самырык специалист верысе клубыш черетан пайремлан ямдылалташ репетицийыш кайышна. Миен пурышна, а тушто армий гыч гына толшо кугу капан, шем ӧрышан мотор рвезе клуб вуйлатыше дене мутланен шога. Тымартеже армий гыч ужаш толмыж годым тудым ик гана ужынам ыле. Шыже кастеныже, шылтыде ойлаш гын, вигак келшен. Салтакъял руш селалан шотлалтеш, да шукынжо рушла мутланеныт. А тудо мемнам ужо да марла пелештыш: «Ӱдыр-шамыч, шогыза-шогыза, кутыралтена». Но тунам ме чарнен ышна шогал, а умбакыже ошкылна. Витян ачаже руш, аваже марий. Туге гынат тудо изиж годсекак марла моткоч сайын мутлана улмаш. Эсогыл верысе ансамбльыш коштмыж годым марий такмакым шкетын туге йоҥгалтарен! Тыге лектын, вараже ме келшаш тӱҥалынна да кок ий наре гыч кугу сӱан дене ушненна.
– Тулеч вара кызыт мартеат пелашда – эн кугу эҥертышда, полшышыда, кеч тудо Тендан деч икмыняр ийлан изирак.
– Мый але мартеат эре тыге ойлем: «Пелашем шеҥгелне пырдыж шеҥгелне илыме гай илем». Тудын изирак ийготан улмыжым ик ганат шижын омыл. Тидын нергенже коктынат шоненат огынал. Витя ачаж деч аважын мӱшкырыштыжӧ кум тылзаш кодын. Шочынжат пеле колышо. Но илышаш кечыже лийын, коеш, Юмылан тау. Аваже вич йочам шкетын куштен. Санденак Витя изиж годсекак пашалан шӱман кушкын, аважым моткочак чаманен да чыла шотыштат полшаш тыршен, моткочак ответственный, поро кумылан лийын. Варажат тыгаяк кодын. Икте-весына дене ме нигунамат шурген, икте-весе ӱмбаке йӱкым кугемден кычкырлен вурседылын огынал. Мӧҥгысӧ сомылым ыштыме годым ик ганат шеледымашна уке. Тудо кочкаш ала-момат шолтен мошта. (Тидыжым меат пеҥгыдемден кертына, вет унала мийымыналан лӱмынак мантым ямдылен ыле! – авт.) Когыльым эре пырля ыштена: мый руашым, тудо кӧргым ямдыла. Мелнам кӱэштына гын, мый коҥга гыч луктам, тудо ӱйым йыга. Вольыкым ашнымына годым район вуйлатыше лийын гынат, чыла сомылым ышта, кӱлеш годым ушкалымат лӱшта ыле. Мый пеледышым моткоч йӧратем, да мылам шындашат полша. Кызыт эсогыл Москва гыч мотор пеледыш-шамычын кичкыштым налын конда.
– Ирина Аркадьевна, а район вуйлатышын пелашыже лияш кузерак чучын? Тидын дене пайдаланен, Салтакъял школлан утларак полышым налаш тыршен огыдал?
– Тыгай нигунам лийын огыл. Шканна ик ганат нимомат йодын омыл. Мӧҥгешла, весе-влаклан полшаш кӱлеш манын ойлем ыле. Мутлан, икана Коҥганур школыш миенна. Тушто кокымшо пачашыште линолеум тунар тоштемше лийын! Кастене мӧҥгышкӧ тольым да пелашемлан тудым вашталташ кӱлеш манын ойлышым. Тыгайже ятыр лийын. Но мемнан когыньнан мутланымына деч вара южыштлан полыш лийын манын, школ директор-шамыч кызытат огыт пале. Тиде администраций пашаеҥ-шамыч ужыныт, да полыш ышталтын манын шонат докан.
Полшаш кӱлмӧ, паша дене кылдалтше моло йодыш нерген коктын мутланенна гынат, пелашемын пашашкыже нигунамат шӱшкылтын, коклашке пурен омыл. «Мый район вуйлатышын пелашыже улам!» манын кугешнылын коштын омыл. Тидым тыге, тудым туге ыштыман манынат, шке темлымашем тушкенат омыл. Мый чыла шотыштат пагалымашым ончыкташ, рушла ойлаш гын, подводитлаш огыл манын тыршенам. «Пелашыже тыгай уда ӱдырамаш!» манын ынышт ойло, шоненам. А вет кеч-могай мероприятийыштат вуйлатышын пелашыжым ончат да шкендым кузе кучет, мом чиенат, причёскет могай … – чыла аклат. Мый, мутлан, эре чиялтыме кужу кӱчан коштам. Южышт ялыште илымынам, ушкалым ашнымынам да тыгай кӱч дене ушкалым лӱштем манын пален налмекышт, моткочак ӧрыныт.
Пелашем дене ушнымыланна тений 19 августышто 35 ий лиеш. А тунам тудо верысе фермыште доярлан ыштен, тыгодымак МарГУ-што зоотехниклан заочно тунемын. Умбакыже «Лесной» совхозышто зоотехниклан, ферме, ялсовет вуйлатышылан ыштен. 32 ияшыжымак Кужэҥер район администраций вуйлатышылан сайленыт. Икмыняр жап гыч шкенан кевыт ден кафем почынна ыле.
– Теат кызыт кок вере вуйлатыме пашам шуктеда. Ял шотан илем вуйлатышылан шогалаш торешланен огыдал?
– Уке, мылам тиде паша оҥайын чучын. Икымше гана 2014 ийыште районысо депутатлан сайленыт, а вара вуйлатышылан ойырен налыныт. Кызыт кумшо гана шогалтеныт. Еҥ-шамыч тӱрлӧ йодыш дене толыт. Ме нуным кузе рашемдышашым пырля каҥашена. Кеч тиде мер паша веле. Тидлан пашадар огеш тӱлалт.
– Икшывыда-влак чыланат пелашда ден когыньдан корныдам тошкеныт, южышт кызытат тудын денак каят манаш лиеш.
– Изирак Диана ӱдырна Оршанке педколледжым тунем пытарен да Йошкар-Оласе ик йочасадыште воспитательлан ыштен. Кызыт икшывыж дене декрет отпускышто шинча. Дима изинекак чоҥымашлан шӱман кушкын, сандене Йошкар-Оласе строительный техникумым тунем лектын да Москваште ачаж дене пырля пашам ыштен. Кызыт рӱдоласе ик фирмыште тырша. Эвелина кочкаш шолташ йӧрата ыле да повар-технологлан тунем лектын. Вараже МОСИ-шке финанс менеджерлан тунемаш пурен, но тӱрлӧ амаллан кӧра дипломым налын шуктен огыл. Тудат икмыняр жап ачаж дене пырля чоҥымаште тыршен – штукатур, маляр сомылым шуктен. Кызыт кӧлан тыгай пашам ышташ кӱлеш гын, шукынжо Эвелинам йодыт.
– Те шке веле огыл кугу марий сӱан дене ушненда, кажне икшывыдаланат марий сӱаным эртаренда. Икманаш, ешда моткоч марий шӱлышан.
– Туге. Пелашем марий мурым мураш чот йӧрата. Кызыт Москвашке коштеш гынат, туштат эре Марий Эл радиом колыштеш, МЭТР дене марий передаче-влакым онча, у муро-шамычым тунемеш. Нуным шукак пала.
– А Те селасе клубда пелен пашам ыштыше ансамбльлашке огыда кошт?
– Клубыштына эсогыл кок ансамбль уло. Но мыйын ни «Ал ӱжара», ни «Зоренька» коллектив-влакын репетицийышкышт кошташ жапем йӧршын уке, сандене концертыштым вӱдем гына. Тыгак ял пайремлан, ял шотан илемын кечыжлан, 8 Мартлан, 9 Майлан, моло мероприятийлан пӧлеклалтше программым ямдылаш да вӱдаш эре мыйым йодыт.
– А яра жапда лектешак гын, тыгай годым мом ыштеда? Чонланда келшыше сомылда могай? Пеледышым йӧратымыда нерген ынде палена. Жалке, тендан деке кеҥежым толын огынал, уке гын нунын дене сӧрастарыме кудывечыдам, пакчадам шке шинчана денак ужын каена ыле!
– Пеледышым йӧратемак. Тиде авам деч куснен, шонем. Тудо эреак ойыртемалтше мотор пеледыш-шамычым шында ыле.
Мый изи годсекак книгам лудаш, политике дене кылдалтше передачым, балетым ончаш, фотографироватлалташ йӧратенам. Марлан толмекем пидаш, тӱрлаш тунемынам, но тиде лишыл сомылыш савырнен манын ом керт.
Кызыт тӱрлӧ журнал ден газетым лудаш йӧратем. Толын кайымыда деч вара «Марий Эл», «Сурт-пече», «Ямде лий» газет-влаклан возалтынам да апрель гыч нуным куанен лудам. Сандене мемнан дене командировкышто арам лийын огыдал (шыргыжеш – авт.).
– Йыргешке лӱмгече лишемме вашеш, очыни, кажне еҥ илышыжлан акым пуа. Те тылзе ончыч 60 ийым теменда. Тугеже могай-гынат иктешлымашым ыштенда?
– Мом кертме, мом палемдыме, чыла ыштен шуктымо гай чучеш. Сандене ыштен шуктыдымо паша семын нимом каласенат ом керт. Южышт ойлат: «Лиеш гын, илышыштем тидым, тудым вашталтем ыле». Мыйын тыгай шонымашем ик ганат лийын огыл. Мо кузе ышталтын – тиде мыйын илышем. Илышемлан ӧпкелалташ нимогай амал уке.
Любовь Камалетдинова мутланен.
Еш альбом гыч налме фото.
