Сӱан – кажне ешын ик эн волгыдо да сылне пайремже. Ожнырак марий-влак, тарантасым кычкен, латвич—коло ик мужыр дене ӱдырым налаш каеныт. Гармонь, тӱмыр, шӱвыр йӱкеш сӱанвате-влакын мурышт торашке шергылтын. А вургемышт, шийын-шӧртньын койын, шинчам йымыктарен, мӱндыркӧ волгалтын. Садланак гӱжлышӧ сӱаным ончаш ял вес мучаш гыч веле огыл, эсогыл вес ялла гычат толыныт.
Чаманаш кодеш, кугезе йӱлана эркын мондалтеш, ӱдыр-каче сӱаным пеш шуэн тарвата. Ала саманын йодмыжлан кӧра, ала тыге куштылгырак да ешым чумырымо пайремыштлан родо-тукымыштым, йолташыштым кафешке ӱжыт.
Кодшо шуматкечын Морко посёлко уремыште сӱан муро чотак шергылте. Тушто тений шымше гана «Сӱан пайрем» фестиваль-конкурс эртаралте. Тудо районын 100 ияш лӱмгечыжлан пӧлеклалтын, садлан районын чыла гаяк ял шотан администрацийже да тыгак Советский, У Торъял, Шернур, Параньга да Звенигово районла гыч калыкнан йӱлажым аралыше да тукым гыч тукымыш шуйышо-влак погыненыт.
Пайремыш толшо-влакым Морко район администраций вуйлатыше А.Голубков, Депутат-влак погынымашын председательже С.Иванова, Марий Эл правительстве председательын икымше алмаштышыже Е.Кузьмин, республикын спорт да туризм министрже Л.Батюкова, агрохимий службын «Марийская» станцийжын вуйлатышыже В.Габдуллин, Марий Эл Кугыжаныш Погын депутат-влак Ю.Игнатьев ден Н.Пушкина саламлышт.
Фестиваль-конкурсышто сӱан дене кылдалтше тӱрлӧ йӱлам ужаш лие. Морко рӱдӧ клуб системын усталык коллективше ӱдырын суртыштыжо сӱан радам йӱлам мастарын ончыктыш. Морко сӱан чылт ожнысо семынак гармонь сем, тӱмырым пералтыме почеш чӱчкыш, оръеҥын йолташ ӱдыржӧ-влак шӱвырым оҥарыме почеш кушталтышт. Ӱдыр ден каче ача-аван сугыньлен каласыме шомакыштым сукалтен шинчын колыштыч, суртышто кӧ оза лийшашым ӱян муным кочын тергышт.
Ӱдырын ачаж ден аважлан тувырым чиктыме йӱлам Усурт Вараҥыж тӱвыра пӧрт (Морко рай он) пеленысе фольклор ансамбль ончыктыш. Оръеҥым сурт гыч луктын наҥгайымыж деч ончыч, кидым кучен, ӱстел йыр кум гана савырнымышт годым каче аважын помышешыже олным пышта. Тыгай йӱла южо вере кызытат шукталтеш.
У Торъял рӱдӧ клуб системын «Торъял кундем» фольклор ансамбльже «первый йӱыш» йӱла дене палдарыш. Ты йӱлам ончыч кугу пайрем годым эртареныт. Мутлан, Ильян годым сӱан лийын гын, Йӱмаш-кочмаш Покролан эртен.
– Тыгодым тулар ден тулаче шке родо-тукымжылан вес тулар-тулачыжым ончыкта, – палдарыш У Торъял районысо тӱвыра да каныме рӱдерын методике пӧлка вуйлатыше Роза Соколова. – Марий сӱаным кызыт шагалын эртарат, но икте-весе деке унала коштыт. Жапше годым мыят марий сӱан дене марлан лектынам, чыла йӱлам шуктымо, садлан модын ончыктышаш представленийлан сценарийым возымо годым ончычсым шарналташ, кугыеҥ-влакын ойлымыштланат эҥерташ логалын, вет ансамбльыште лачшымак кугурак ийготан-влак улыт.
Параньга район гыч «Радуга» куштышо коллективын у еш шочмо дене кылдалтше йӱлажым ончаш оҥай ыле. Мужырым уремыште муро дене вашлийыт, ӱй да мӱй дене сийлат, качын аваже оръеҥлан тошкалашыже кӱпчыкым ямдыла. Тыге самырык ешын илышыже куштылго да сай лиеш манын ӱшанат. Татар сӱан сылне сем почеш уло родо-тукым, уна-шамыч дене пырля дене мурен-куштымаш дене мучашлалтеш.
Шернур район Памашъял тӱвыра да каныме рӱдерын модын ончыктымо вуйым пӱтырымӧ йӱлаже шкешотан, вет кызыт тыгайжым шуктышыжо укеат. Ты йӱла клатыште шукталте. Вуйым пӱтырышӧ, сурт юмо, сурт суксылан, клат оза, клат ороллан пелештен, оръеҥын вӱргенчыкшым кудашын, пашажым тӱҥале. «Чыте-чыте, чот пӱтырем, тыге мариетым чот кучаш тӱҥалат. Еш илышет пиалан, ӱй ден мӱй гай лийже», – вуй пӱтырышӧ ава сугыньлыш да, мыгылям пӱтырымеке, шовычым пидыктыш. Варажым самырык мужырлан пиалан да улан илыш дене илаш сугыньым пуыш, сӱан калыкым мелна дене сийлышт.
Марлан каяш ямдылалтше кажне ӱдыр кумалтыш вургемым тӱрлен ямдылен. Кумалтышым оптымо йӱла дене Морко район Кӱчыкэҥер тӱвыра пӧртын «Изи шӱдыр» ансамбльже палдарыш. Ожно шондык гыч пызле воштыр дене тӱрлӧ осалжым поктен луктыныт. Пундашеш солыкым шареныт да, самырык еш ший гай волгыдо, кӱртньӧ гай пеҥгыде лийже манын, ший оксам пыштеныт. Кумалтышым оптымеке, эн ӱмбаке пу шергем пыштеныт да тыгерак ойленыт: «Тиде пу шерге коклаш кузе шучко тушман пурен, пӱйжым шалатен огеш керт, туге мыйын ӱдыремынат ешыжым нигӧ шалатен ынже керт».
Орвате когыльо йӱла дене Звенигово район Юлъял клубын «Юл сем» коллективше палдарыш. Провой велне орвате когыльо сӱан ӱстелыште эн тӱҥ кочкышлан шотлалтеш. Шылан когыльо оръеҥынат, качынат суртыштышт лийшаш. Сӱан калык толмеке, почела-почела мужыр дене пӧртыш пурат, орвате нунылан когыльым пӱчкеден пуышаш. Но когыльым кӱзӧ дене пӱчкашат, каташат ок лий. Тошто йӱлам палыше-влак орватын кӱсенышкыже йышт совлам пыштен колтат. Когыльым пӱчкаш ниможат уке гын, орвате кузе-гынат йӧным мушаш. Когыльым кочкаш пурышо мужыр орватын чесшым оксам тӱлен, сугыньым пуэн, тыланымашым ойлен кочшаш.
Коллектив вуйлатыше Анатолий Мартыновын ойлымыж почеш, тиде йӱлам Юлъял кундемыште кызытат шуктат. Орвате когыльо йӱлам кызытсе руш калык сӱаныште ӱдыр ден качын тортым ужалымышт дене таҥастараш лиеш.
Теве тыге, ик республикыште илена гынат, кажне кундемын шке йӱлаже, ойыртемже улыт. Нуным ужаш да шижаш тыгай фестиваль-конкурс йӧным пуа. Коллектив-влакын мастарлыкыштым ончымеке, теве мо шинчашке вик перна: сценыште утларакше илалше-влак улыт, садлан ончыкыжым нунын пелен икшыве-влакымат ужмо шуэш. Пӧръеҥ-шамычат шагал улыт, а вет сӱаныште эреак мужыр дене чӱчкеныт.
Фестиваль-конкурсышто сеҥыше-влакым икмыняр номинацийыште ойыреныт.
«Сӱаным сценыште эн моторын ончыктышо»
I степенян лауреат – Морко рӱдӧ клуб системын усталык коллективше,
II степенян лауреат – «Юл сем» (Звенигово район) ден Усурт Вараҥыж (Морко район) тӱвыра пӧрт пеленысе фольклор ансамбль-влак,
III степенян лауреат – «Памаш» фольклор ансамбль (Шернур район) ден
Тат-Чодыраял тӱвыра пӧрт пеленысе «Мирас» ансамбль (Морко район).
«Сӱан сурт»
I вер – «Юл сем» фольклор ансамбль (Звенигово район);
II вер – Тат-Чодыраял тӱвыра пӧртын «Мирас» коллективше (Морко район);
III вер – Канторъял ден Изи Кушна тӱвыра пӧрт-влакын усталык коллективышт (Морко район).
«Эн сай фольклор коллектив»
I вер – «Кушна мланде» (Морко район Изи Кушна тӱвыра пӧрт);
II вер – «Весела кумыл» (Морко район Канторъял тӱвыра пӧрт);
III вер – «Ӱжара» фольклор ансамбль (Морко район Шеҥше тӱвыра пӧрт) ден «Шӱмсем аршаш» фольклор ансамбльын «Йорга каче-влак» группыжо (Морко район Тыгыде Морко)
«Семӱзгар усталык»
I вер – Владимир Дмитриев (Канторъял тӱвыра пӧрт);
II вер –Эрик Яковлев ден Владимир Кудряшовын дуэтышт (Изи Кушна тӱвыра пӧрт);
III вер – Анатолий Мартынов (Звенигово район)
Алевтина БАЙКОВА
Авторын фотожо
