Поэзий пайрем
Эх, пӱртӱс лоҥгашкет, Пумыр ялыш лекшаш ыле!..
Моркышто, районысо тӱвыра да каныш рӱдерыште, регион-влак кокласе Колумб лудмаш пайрем тений 38-ше гана эртыш
Колумб – тиде уым почшо. Тыгай фамилиян испан теҥызче (мореплаватель) европеец-влаклан у континентым почмыж дене уло тӱнялан чапланен гын, марий семмастар – калыкнан поэзийжым тӱнямбал кӱкшытыш нӧлталмыж дене. Тидым акленак, марий рӱдолаште тунемше студент-влак Колумб лудмашым эртараш тӱҥалыныт. А «У вий» ушем самырык чолга еҥ Александр Абдуловын вуйлатымыж почеш тудым республик, вара регионал кӱкшытыш нӧлталын. Сандене тенийысе пайремым почмо годымат Морко район муниципал образованийым вуйлатыше Светлана Иванова ден район администрацийын тӱвыра, спорт да туризм пӧлкажым вуйлатыше Юлия Яковлеван саламлыме мутышт деч вара эн ончыч Александр Абдуловлан, «Марий Эл» рӱдӧ марий газетын директоржылан, мут пуалте.
– Кажне айдеме Колумбым аклымашке шке семынже толеш. Мылам, Пошкырт кундем гыч Марий пединститутыш шинчымашым погаш толшо студентлан, туштак заочно тунемше землякемын тудын нерген аклен ойлымыжо кумылем тарватыш. Мокшинче нерген почеламутшо пеш оҥай, мане. Мый, лӱмын книгагудыш каен, ты почеламутым кычал муым да чынжымак ӧрым. Тушто мокшинчын ояр йӱдым тылзым вичкыж ий вошт йӧратен ончымыжо, санденак уло вий дене тудым шалатымыже, но садыгак пиалдыме кодмыж нерген ойлалтеш. «Мокшинчын ойгыжо» маналтеш тудо, – каласыш Александр Абдулов да лудын пуыш, вара ешарыш: – Колумб лудмашым эн ончыч олаште 1989 ийыште эртарышна гын, вара, поэтым акленак, Морко районышто вийым поген кушмо Пумыр ялжым тидлан келшыше семын ойырышна. 1991 ийыште ты сомылым Морко район администрацийын тӱвыра пӧлкажын шке кумылын ӱмбакыже налмым ме кумылын вашлийна да кертмына семын полшаш тӱҥална. Мом мый тидын дене ойлынем: Колумбын поэзий пайремжым ончыкыжо угыч Пумыр ялыш, пӱртӱс лоҥгашке, пӧртылтена гын, ме тудлан кугурак пагалымашым гына ончыктена.
Мый шкежат тиде шонымашымак сцене гыч пеҥгыдемдышым. Мутат уке, игечат кокланже тидлан чаракым ыштен кертеш. Но тыгайже тынар ий жапыште пеш шуэн лийын. Поэтын «Мый шкенан марий каваште муро турийла чучам» манмыжак пӱртӱс лоҥгашке лекташ ӱжеш. Кок ий тидлан уло тӱням авалтыше шучко чер чаракым ыштыш – лудмашым онлайн йӧн дене эртараш логале. Очыни, тидат мемнам изишак торыш, но садыгак ыш йӱкшыктаре. Колумб лудмаш поэзийым йӧратымынам тугак кӱкшӧ тергымаш лийын кодо. Тудын возымыжым тыглай лудаш ок лий. Да возымыжат тудын тыглай огыл. Валентин Колумбын поэзийышкыже шыҥаш, тудым умылен да шижын мошташ, чон вошт колтен почын ончыкташ кӱлеш.
– Молан ме тышке погыненна? – вигак йодышым шындыш Российын сулло художникше Иван Ямбердов да шкежак вашештыш: – Шочмо йылме дене яндарын кутыраш тунемаш да тидын дене шканна тугаяк яндар вийым налаш… Вӱд шинча маныт. Тушечын вӱдым мыняр йӱат, а тудо тугак лектын шога. Колумб лудмашат тыгаяк куатан. Тудо мемнам лудаш веле огыл, колышташат туныкта. Лудаш гын – йӱлаш таратен, колышташ гын – чоным ылыжтен. Тиде тӱняште йӱлаш кӱлеш, а эҥаш огыл. Тунам вийнат шолын лектеш… Мый художник улам, сӱретым шочыктем. Но марий йылме деч посна марий сӱретат, марий семат огыт шоч. Лудса да лушкак логалтыза!
Тыгай тыланымаш деч вара начарын лудаш лиеш мо? Уке, да адакше тышке чумыр республик гыч веле огыл, ӧрдыж гычат эн сайын лудшо икшыве-влак погыненыт. Нуным тидлан йӱлышӧ чонан туныктышышт але верысе тӱвыра тӧнежын тыгаяк кумылан пашаеҥже-влак ямдыленыт. Сандене сеҥыше-влак пелен полышкалышыштын лӱмыштымат ончыктыде ок лий.
Эн изи-влак (7 ияш марте) тиде ганат ӧрыктарышт. Нуно кокланже маҥганракат, йылме мучаш денат кутырен кертыт, но тыгодымак чылт марла ойлат. Тидыжак куандара. А оласын шочмо йылме дене чаткан, мутым шынден лудмыжым колат гын, тудын дене В.Колумбын «Помыжалтмаш» почеламутысыжо семын «йолварняш шогалын, кечым шупшалмет» шуэш. Таклан огыл Йошкар-Оласе 80-ше номеран «Ӱжара» йочасад гыч Анастасия Поликарпова (воспитательже – Н.Годунова) жюрин кумылжым нале. А весе поэтнан «Рисунки Маши» почеламутшым рушла чаткан лудмыж дене пырля сценыштак сӱретлашат шотым муо – эше кидшым веле шаралтен колта. Тудланат, Морко посёлкысо 7-ше номеран йочасад гыч Эвелина Ифонькиналан (воспитательже – Р.Иванова) кӱкшо балым шындышна.
Изиш кугурак-влак (8 гыч 10 ияш марте) коклаштат ӧрыктарыше-влак ыльыч. Шагал огыл йоча В.Колумбын «Шояк Павыл» почеламутшым лудо, но тудо эн ойыртемалтшын келыштарыш. Тиде адакат Йошкар-Оласе 10-шо номеран школ гыч Иван Ефремов (туныктышыжо – Е.Зыкова) марла яндарын кутырымыж дене савырыш. Тидыже мо нерген ойла? Воспитатель ден туныктышо-влакын тыршымыштлан кӧра веле огыл, ача-аваштын марий чонан улмыштат йочалан ола условийыште марий кодаш полша. Ты лудмашке Морко районышто шочын-кушшо моло поэтын почеламутшо денат лекташ йӧн пуалтын – тыгай номинаций лийын. Районысо Эҥерсола школ гыч Мария Николаева (туныктышыжо – Н.Анисимова) землякше В.Осипов-Ярчан «Ит вурсо, профессор» почеламутшым поэтлак ӱшанлын – ончыч лыжган, вара виянрак-виянрак да угыч лыжган – лудын пуыш да чонышкак логалтыш.
Кокларак ийготан-влак (11 гыч 14 ияш марте) коклаште лудмаш эн виян ыле. Морко районысо Коркатово лицей гыч Татьяна Суворова (туныктышыжо – Н.Аркадьева) йӧратыме поэтнан «Пожар» почеламутшым марла, Морко посёлкысо 2-шо номеран школ гыч Екатерина Александрова (туныктышыжо – Н.Петрова) «Ветка ивы» почеламутым рушла пеш чаткан, йӱк дене модын, уло чон дене йоҥгалтарышт. Конкурсышто шке возымо почеламутланат ончычсек кугу тӱткыш ойыралтеш. Тиде гана ты район гычак Эҥерсола школын тунемшыже Ксения Бутенина (туныктышыжо – Н.Анисимова) «Весела кеҥеж» стихше дене чынжымак куандарыш да ончыкылан ӱшан улмым шижтарыш.
Кугурак ийготан-влак (15 гыч 18 ияш марте) коклаште Советский район Ӱшнур школын тунемшыже-влак (туныктышышт – З.Волкова) ойыртемалтыч. В.Колумбын «Матерям» почеламутшым шукынжо вургыжшо чон дене йоҥгалтарат гын, Надежда Баранова ласкан, тыглайын, но тунамак чаткан лудмыж денак кумылым вӱчкалтыш. А Виктория Кельдыбай Морко гыч поэтесса Т.Пчёлкинан «Агытан орола» стихшым сӧралын лудмыж дене жюрилан (а тудын радамыште автор шкежат лийын) пеш келшыш. Ты тӱшкаштак Морко 1-ше номеран школ гыч Леонид Андреев (туныктышыжо – С.Никитина) шке возымо почеламутшо дене ынде мынярымше гана куандарыш. Эше Шӱргыял школышто тунемме изи класс гычак тудо туныктышыжо Е.Григорьева дене мыняр ий почела Колумб лудмашке кошто да кажне гана ойыртемалтеш ыле. Тиде гана пайремым почмаште, а вара конкурсышто лудмеке, вигак тунемме верышкыже школ дене чеверласыме пайремыш ошкыльо. Ме ӱшанена: почеламутым возымым умбакыжат ок чарне, Колумб лудмаш денат кылже ок кӱрл.
А эн кугу ийготан-влак (19 ияш гыч умбакыже) коклаште Морко район гыч туныктышо-влак кумылым утларак савырышт. Коркатово лицей гыч Нина Аркадьева В.Колумбын «Ачамын тӱсшӧ» почеламутшым чон дене(!) да чоныш логалтен(!) лудо. Вот тиде мастарлык, шоналтышна семынна. Шӱргыял школ гыч Елена Григорьева (кеч тудо Кораксола тӱвыра пӧрт гоч ты конкурсыш ушныш) Морко кундем гыч автор Е.Семёнован «Эрге» почеламутшо дене тугак вургыжаш таратыш, вет тушто Чечнясе кредалмашеш вуйым пыштыше эрге нерген ойлалтын. Шке возымо почеламут дене ты тӱшкаште вес районла гыч толшо-влак ойыртемалтыч: Медведево район Пиясир тӱвыра рӱдер деч Алексей Суворов («Пиясир ялем, пӱрымашем») икымше, тушечак Любовь Степанова («Калтаса поланвондо») кокымшо, У Торъял тӱвыра да каныш рӱдер деч Евгений Небогатиков («Шочеш у еш») кумшо лийыч.
Поэзий пайрем муро деч посна лийын кертеш мо?! Товатат уке. Изирак-влак коклаште У Торъял тӱвыра да каныш рӱдер деч Ольга Соколова (вуйлатышыже – Л.Смирнова), Советский район Ӱшнур школ гыч акак-шӱжарак Лоскутовмыт трио (вуйлатышышт – С.Петухова) йоча кумылышт да лывыргылыкышт дене ончышым авалтышт. А кугу-влак тӱшкаште Морко район Осыпсола тӱвыра пӧртын «Кумыл» ансамбльже да Кокласола тӱвыра пӧрт гыч мурызо Валерий Петров чоным шулдыраҥдышт.
Тыгай кумылло сылнымут-сылнысем таҥасымашке ола ден районла гыч толшо 70 утла участникым колышт-ончен-аклен шукташ куштылго огыл ыле. Но журналист, поэт, писатель-влакым ушен шогышо жюри тидын годым чылажымат шотыш налаш тыршыш. Ойыртемалтше ден сеҥыше-влаклан диплом ден пӧлекым кучыктымо. Тыгак жюри йыжыҥъеҥ-влак деч посна палемдымашат лие. «Марий Эл» газет лӱм дене ме почеламутым шке гыч возышо да лудшо кокла гыч эн ойыртемалтше Ксения Бутениналан, Леонид Андреевлан да Алексей Суворовлан книга-влак пӧлекым пуышна.
Лудмаш эртыме жапыштак тӱвыра да каныш рӱдер ончылно, уремыште, «Книгагудо» площадке пашам ыштен. Тушто тыглай толшо-влакат Валентин Колумбын книгажым йӱкын лудмашке, тудын книгалаж пелен шке портретым селфи йӧн дене ыштен таҥасымашке ушнен кертыныт. Кок ий почела тыгай пайремым онлайн йӧн дене гына эртарыме деч вара тидыже у шӱлышым ыштымылак чучо. Эх, эше пӱртӱс лоҥгашке, йӧратыме поэтнан вийым поген кушмо Пумыр ялышкыже да тудлан лишыл олык лапыш, лекташ ыле! Вет Колумб лудмаш Моркышто эн ончыч да варат лачак тушто эртен.
Пумыр ялыште Валентин Колумбын шочмыжлан 80 ий темме лӱмгечыжлан 2015 ий июнь мучаште кугу лудмаш пайрем лие, бронзо гыч ыштыме бюстшым почмо. Мутат уке, тудо шке гыч шочын огыл. Тидлан тӱҥалтышым ты ял гычак вате-марий Вячеслав Валентинович ден Зинаида Николаевна Александровмыт ыштышт. Бюстлан оксамат нунак погаш пижыч, вара республикнан Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствыже тидлан кӱлшӧ шийвундын кугурак ужашыжым ойырыш. Тыге постамент ӱмбалан бюст шочын шогале. Вич ий гыч йӧратыме поэтнан 85 ияш лӱмгечыжат туштак лийшаш ыле, но осал чер шарлыме кок ийлан чаракым ыштыш. Сандене кеч тенийже Колумб лудмаш тушто эрта манын вучымо, шонымо. Но эше ырен шуктымо огыл, коеш. Корно начар манын амалым ыштена гын, тугеже, иктаж-могай кугыжаныш программыш пурен, тудым ыштыкташ кӱлеш. Тыге вес лӱмгече мартеат шукак ок код.
А вате-марий Александровмыт яра вучен огыт шинче. Олаште улмышт годым Вячеслав Валентиновичын Пумырышто илыше шӱжарже Нина Валентиновна ден пелашыже Валерий Николаевич Петуховмыт бюст шогалтыме верым эскерат да шотыш кондат гын, ялыш пӧртылмекышт, шкештат тӱзатыме пашаш ушнат. Валентин Колумбын шочмо кечыжлан, лӱмын пеледышым налын конден, бюстшо ончыко пыштат. Тенийсе лудмаш деч ончычат, тушко миен, пеледышым пыштеныт, вара тышке толыныт. Тыгай йӱлышӧ чонан-влакын тыршымышт дене ала ончыкыжо Пумырышто Валентин Колумбын тоштержымат почыт. Тидым тудо шке поэзийже дене шукертак сулен.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: И.Ямбердов, А.Абдулов, Ю.Исаков; И.Ефремов; Э.Ифонькина; Т.Суворова; икымше верым налше-влак; Н.Аркадьева да жюри йыжыҥъеҥ-влак Е.Юнусова, Т.Пчёлкина (Ю.Исаков деч посна); В.Петров, Е.Григорьева, А.Суворов; вате-марий Александровмыт.
Е.Иванова ден авторын фотошт
