«Эх, пӱрымаш, тый пӱрымаш,
Ни ондалаш, ни куржаш…», –
– манын мура ыле Марий Элын сулло артисткыже Раисия Михайловна Данилова. Теве ынде «ыле» манаш веле кодеш. Ушештарена, 22 июльышто чолга, чытамсыр койыш-шоктышан, йӱлышӧ чонан журналист корно туткарыште ӱмыр лугыч лийын. Жап шукыжак эртен огыл гынат, тудын мемнан дене уке улмыжым шукын шижыт. Чынжымак, виян кӧргӧ чонжо, поро да пеҥгыде мутшо дене шуко еҥым илаш таратен.
26 сентябрьыште Волжский район Корамас кундемысе (Нурмучаш ялыште) «Чоткар патыр» историй да культур рӱдерыште Марий Элын сулло журналистше, палыме мурызо да концертым вӱдышӧ Раисия Даниловам шарныме лӱмеш мемориалым почыныт. Мемориалым почмо да шарнымаш кечын ты верыш моткоч шуко еҥ чумырген. Лийын Корамас калык, толыныт пошкудо Татарстан Республик, Киров область, Удмуртий гыч, пагален ушненыт моло мӱндыр кундем гычат. Нунын коклаште тыгак лач 22 июльышто Чоткар патыр воктене вашлиймашке погынышо ик классыште тунемшыже-влакат лийыныт.
Чевер шыже кече кӱшыч шыратенак шырата, жапын-жапын леве мардеж вӱчкалта. Нурмучаш ял уремыште моткоч шуко машина коеш. Еҥ-влакат, теве ик тӱшка, весе, мероприятий эртышаш верыш ошкылыт.
Шарнымаш кечыш толшо-шамыч эн ончыч Чоткар патырлан шогалтыме чапкӱ да скульптур воктеке вуйым саваш миеныт. «ТЕАТР – СЦЕНА имени Р.М.Даниловой» манын возыман сцене гыч тӱрлӧ койышан, пӱсӧ йылман чолга тале радиожурналист Раисия Данилова лӱмеш шуко поро мут йоҥгыш. Вара ты сцене воктенак келыштарыме мемориалым почаш Валерий изаж ден Валентина акажлан темлышт. «Метрий Раян изаже улам. Организатор-влаклан шӱжаремым шарналташ чапкӱм почмыштлан, теве тиде сценылан тудын лӱмжым пуымылан, тыште тыршыше-шамычлан пеш кугу тау. Ме огына лий гынат, ончыкыжым самырык тукым шарнаш тӱҥалеш, шонем», – тасмам пӱчмӧ деч вара мане Валериан Николаев.
Можыч, чынак ыштыме, вет Раисия Михайловна мурен уло чонжо ден, мурен уло кумылын да тидым шукын палат.
– Поро кече, Корамас калыкем, пошкудем-влак! – йоҥгалте саламлалтме йӱкшӧ Россий Федераций искусствын сулло деятельже, композитор Иван Егоровын. – Тау тыгайым шонен лукмыланда. Раисия Михайловна Чоткар патыр гаяк тале, чулым, лӱддымӧ лийын. Шке шомакшым тура ойлен, мом шонымым калыклан раш умылтарен. Ме тудын дене ятыр ий кылым кученна, шуко мурым возенна. Теве «Шочмо ялем» мурым изиш гына пырля ыштен ыжна шукто. Таче тудым Светлана Осипова-Сош йоҥгалтара. Чонем тургыжлана.
Нурмучаш ял лопыш шуйналтше тасма гай корно дене еҥ-влак толыт-толыт… Калык шуко погынен. Курык тайылыште, сцене ончылнат Раисия Михайловнам шарныме лӱмеш концертым ончаш вашка. Ямдылыме теҥгыллаштат шыҥ-шыҥ верланеныт.
– Рая акам лӱмеш сценыште мураш тӱҥалам манын нигунам шонен омыл. Мыланем тудо шуко полшен. Уке улмыжым моткоч шижам. Тау пӱрымашемлан, тудын дене ваш ыштымыжлан. Палем, марий кундемым, шке Корамасшым чот йӧратен. Эреак кугешнен ойла ыле, – шарнымаш-концертым тӱҥалмыж деч ончыч мане Марий Элын сулло мурызыжо Зоя Берникова.
Марий радиошто 33 ий пырля пашам ыштыше В.Кольцоват шке мутшым каласыш: «Тынар ий пырля пашам ышташ, адакшым сад-пакчаштат пошкудо лийын, икте-весылан полшен илаш – кугу пиал. Мый Раисия Михайловнам туныктышемлан шотлем. Кумло утла передачым радио фондеш возен коден. Тыгай айдеме дене пашам ыштымемлан, садыште йыгыре илымылан пӱрымашемлан тауштем».
Чынжымак, йолташ да поро кумыл ийготым ок ончо, маныт. Тыгак. Теве ятыр ий пырля икте-весым умылен, икте-весылан полшен пашам ыштыше кокла гыч Марий Элын ончычсо образований да науко министрже, «Чоткар патыр» фондын попечительский советшын еҥже Р.Катаеват шке шонымашыжым каласыш:
– Шергакан марий калыкемым чумырымо амалжат кугу. Тиде историй-культур рӱдерыште марий, руш, татар, финн-угор тӱнялан палыме чолга журналистын, лӱддымӧ айдемын, Раисия Данилован, шӱлышыжӧ лиеш. Арам огыл, шонем, вет тудо марлат, рушлат марий, финн-угор калыкнам, кундемнам чапландарыше, пеҥгыдын ойлен моштышо, туныктышо, шонымашым чын луктын пыштыше, тӱрлӧ национальностян калыкын историйжым кӱлеш семын почын пуышо ыле. Адакшым тиде верым ышташ тӱҥалтышым пуышо кокла гыч иктыже лийын. Марий тӱвырам аралыше, аклыше ӱшанле йолташ ӱдырын уке улмыжлан ойгырем. Южгунамже пӧръеҥ дене тӧр, а южгунамже утларакат тыршыше ӱдырамашлан тышан чапкӱм шогалтыме келшен толшо, шонем. Тыге чылан огыл гынат, кеч икмынярышт, тудым шарналтен, сценыш лектыт. Тек тиде вер марий калыкым ушен шогышо лиеш, – мане Римма Григорьевна.
– Тений мемнан ийготаш-шамычын школым пытарымыштлан – 50 ий. Сандене ик классыште тунемше-влак ты юбилейым палемдашак шоненна. Организаторжо Рая Данилова дене коктын лийынна. Такшым эн ончыч вашлиймашым 10 июльлан палемдыме ыле. Икте, Вера Акпарсова, Куровскойышто ила, а тудым пашаж гыч колтен огытылат, вес кечыш кусаренна. Теве ты кечын Чоткар патыр кундемыште чумыргаш тӱҥалынна. Эн ончыч мый толын шогалынам, а вара иктын, коктын – молат. А кӧ Йошкар-Ола гыч тура корно дене толыныт – чыланат иктым ойленыт: «Корнышто – моткоч кугу аварий… Наверне, тушто иктат илыше кодын огыл. Эрдене йӱр йӱрын, «кава шортын». 11 шагатлан палемдыме верыште чылан лийшаш улына ыле, но Рая телефонжым ок нал, пеленже толшо Лена одноклассницынажат… Аркадий Фёдоров кол шӱрымат шолтен ямдылен. Вара иканаште кок СМС тольо. Эчук Лиза (ялыште тыге маныт) возен: «Рая ден Лена коленыт, а Верам вашкеполыш дене наҥгаеныт». Теве тыге. Варажым могай тушто вашлиймаш…
А кунам Вералан сайрак лийын, тудлан йыҥгыртенам. Тудыжо чыла шарна. Ваштареш толшо автомашинасе водитель пеш кугу скорость дене кудалын, ятыр машинам эртен. Рая «Кушко шӱшкылтат!» манын кычкырал шуктен, да чыла. Кораҥаш нигушко да жапшат лийын огыл. Пӱрымашыже да илышаш кечыже тыгай улмаш… Юмо тыгай чолга ӱдырамашым пуэн, юмак налын. А таче Раям шарныме, тудлан мемориалым почмо, сценылан тудын лӱмжым пуымо амал дене чумыргымо. Лӱмын ыштыме гай чевер шыже кече шырата. Тек Раян кумылжо каваште чоҥештылеш, – шинчавӱдшым ӱштылын мане ик классыште тунемше йолташыже Ксения Семёнова.
– Пуйто нимат лийын огыл: Рая концерт дене толмыла веле чучеш. Теве-теве сценыш лектеш да муралта, шонет. Пуйто я «Корамас кундемем, мыйын шочмо верем», я «Эх пӱрымаш, тый пӱрымаш…» да моло мурыжым йоҥгалтара. «Илаш кӱлеш» муро гын шуко еҥлан умбакыже пеҥгыдын илаш ӱшаным пуэн, шкешотан ӱжмаш семын лийын, – мутланымашке ушныш пырля тунемше Нина Рыбакова.
Тыгай сай, калыкым чумырышо историй да культур рӱдереш мемориалым ыштыме лач веле, маныт, а южышт йӧршеш вес семын ойлат: «Можыч идалыкшым вучалташ кӱлеш ыле?..».
– Чын. Калыкыште тыгай вашке чапкӱм ыштыме шотышто шуко тӱрлӧ ой коштын, кызытат ойлат. Пашам тӱҥалме деч ончыч ӱчашымашат лектын. Марий йӱла почеш, такшым идалыкым вучалтыман ыле, но адакшым организатор-шамычын палемдымышт денат келшаш лиеш. «Илыш моткоч писын эрта, пеш кӱчык. Ик тат семын. Кӧ пала ончыкшым мо лиеш», – маньыч нуно. Изаж дене кутыралтыме деч вара ыштена манын шоналтышна. Пашам тыршен ыштыме. Поснак Валерий Никифоровым, Владимир Камалеевым, Геннадий Микубаевым палемдыме шуэш. Мӧҥгысӧ сомылыштым кудалтен толыныт, тыршеныт. Кугу Корамас школышто туныктышо, тунемше-шамычланат кугу тау. Комплекс кундемыште сцене йырым-йыр куштырам эрыктеныт, мемориалыште чиялтеныт… Раисия Данилова тынар калыкым чумырен, манаш веле… Чоныштына илаш тӱҥалеш. Мом йоҥылыш ыштена гын, Юмо проститла, шонем, – мане Волжский районысо онаеҥ Аркадий Фёдоров.
Ты кече Корамас кундемыште илыше-влаклан веле огыл, вес верла гыч толшо-шамычланат икте-весым ужын кутыраш сай йӧн лийын.
Илен-толын, тиде вер-шӧр калыклан, моло кундем гыч толшо еҥ-шамычлан вашлиймаш, шарналтымаш вер, историй да культур комплексак лийын кодеш манын ӱшанен кодына.
Е.Эшкинина.
