3 ноябрьыште Килемар район Йӱксӓр ялын ӱдыржӧ, йылмызе, методист, Марий Эл образованийын сулло пашаеҥже, Марий туныктыш институтын марий филологий да культурологий кафедржым вуйлатыше, филологий науко кандидат, науко да туныктымо методике дене 50 утла пашан авторжо Елизавета Игнатьева (снимкыште) 60 ияш лӱмгечыжым палемден. Кумло наре ий тудо республикыштына веле огыл, тыгак пошкудо регионлаште шочмо йылмым туныктышо-влакын моштымашыштым вияҥдыме пашаште тырша. Тиде жапыште уста методистын «шулдыржо» йымач мынярын эртеныт – шотленат от пытаре. Таче тудын дене вашмутланымашым темлена.
– Кумылда могай, Елизавета Ивановна?
– Кумыл сай, пашаште – пашасе, мӧҥгыштӧ – мӧҥгысӧ.
– Кеч-кунам да кеч-кушто шкем тыматлын кучен, кӱлеш мутым муын моштышо, полшаш эреак ямде улыда. А чоныштыда шукыж годым могай шижмаш озалана?
– Туге, еҥым умылен, тудлан полшаш эре ямде улам. Тиде чынже денак мыйын. А койыш-шоктыш шотышто… чот тургыжланыше айдеме улам. Иктаж-мом ойлем гынат, вара эше мӧҥгыштӧ тидын нерген шонем, ала сырыктышым да нелеш налын манын, ятыр жап тургыжланен коштам. Сандене ласка, «ойленам гынат, йӧра» манше айдеме омыл, пеш серьёзно шонен коштам. Кеч-могай пашам, мутлан, туныктышо-влакын курсыштлан ямдылалтме годым ончылгоч тургыжланем да вара, тудын эртымекыжат, эше тидын нергенак шонен коштам. Чыла сай гын, куанем, уке – ойгырем.
– Очыни, ача ден авада тыгай лийыныт.
– Кеч-можат – сайжат, удажат – ача-ава деч кусна, маныт. Ачам ден авам пеш чот ответственный айдеме лийыныт. Ме нунын шым йочашт – кок ӱдыр да вич эрге – улына. Ачам ӱмыржӧ мучко чодыра озанлыкыште ыштен. Ялыштына ик эн пагалыме айдеме ыле, санденак моторан «Дружба» пила дене пашам ышташ эн первый лач тудлан ӱшаненыт. Ачамым паша деч вара еҥ-влак пум пӱчкедаш йодыт ыле, отказен огыл – чылалан полшен. Пеш шуко Почётан грамотыжо лийын, тыршен пашам ыштымыжлан кажне пайремлан тувырым пуэныт… Авай – эре мӧҥгыштӧ. Эрдене чылаланат шокшо шӱрым пукшен, чайым йӱктен, а кечываллан кочкышым пыштен колтен. Тудо эре йоча-влак, еш, мӧҥгыштӧ порядок верч пеш тыршен. Мемнам эреак яндарын чиктен да тидлан мемнам туныктен. Шуко шочшан ешыште икте-весе ончылно ответственностьым шижынна. Пашажат чылалан шуко логалын, сандене тудлан акым пален кушмо.
– Йоча годым мом ышташ йӧратенда?
– Почеламутым вет возем ыле. Нуно «Ямде лий», «Восход», «Жерӓ» газетлаште савыкталтыныт. Книгам лудаш йӧратенам. Тунам ме, йоча-влак, шукыжым шке кид дене ыштенна. Мутлан, У ийлан короным, пайрем вургемым. Тӱшкан модаш йӧратенна. Авам мыйым пижергым, носким пидаш туныктен, варажым йочам-влаклан вургемым шкак пидын чиктенам.
– Школ деч вара Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетышкыже тунемаш пуренда. Туныктышо лияш шоненда але?..
– Ачай мыйым кевытчым але туныктышым ыштынеже ыле. Моланжым умылем ынде. Тудо жапыште туныктышо моткочак пагалыме еҥ лийын, сай пашадарым налын. А кевытчын гын эреак чыла уло. Авай гын кумылнам эре ончен. А шкеже мый врач лийнем ыле. Ош халат, эм пуш келша и чыла! Кызытат…
…но…
– … но Йӱксӓр школ деч вара Арде школышто марий йылмым туныктышо, палыме краевед, марий учебник-влакын авторжо Лидия Ивановна Хлебникова вес кумылым шочыктен керте. Мый сочиненийым возаш пеш йӧратенам, эрыкан темылан – поснак, пел тетрадьым серем ыле. Лидия Ивановна мокталтен. «Ончыко» журналым лудыктен, а туштыжо олыкмарла возымо, мый тӱкнен лудам гынат, тудо адак мокталтен… А школым тунем пытарыме жапыште ик кастене мӧҥгыжӧ малаш ӱжын, эрдене Йошкар-Олаш конден. Авам семынак вӱден коштыктен: фотом ыштенна, «Ямде лий» газет редакцийыш рекомендацийлан пуренна, а вара – университетыш. Тыгай пӱрымаш витне…
– Тушко тунемаш пурымылан иктаж-гана чаманымаш шижмаш шочын мо?
– Нимо шотыштат ом чамане. Мӧҥгешла, врач-влакым ончен, «Ой, могай неле, ответственный паша» шонем. Мыйын гай тургыжланаш йӧратыше койышем дене кажне черле нерген шонаш, ойгыраш тӱҥалам ыле.
– Палена, туныктышо-наставниклан палыме профессорна Зиновий Васильевич Учаевым шотледа.
– Тидым шуко гана ойленам да кызытат ойлем: Зиновий Васильевич илышыштем кугу рольым модын. Айдемын илышыштыже тыгай чын еҥ-влак вашлиялтыт гын, тудо чын корно дене кая, шонем. Школ жапыште мылам чын йолгорным Лидия Ивановна ончыктен гын, варажым – Зиновий Васильевич. Ответственный, чыным тура каласыше, чот грамотный, шуко шинчымашан, пагалыме да моткоч кугу кӧргӧ виян айдеме. Тудын деч моткочак вожылынам, лӱдынам. «Тидымат от пале?» манмыжлан туге намысын чучын… Лач тудо мылам аспирантурыш тунемаш пураш темлен, но йочам-влак изирак лийыныт: мый вет студент годымак марлан лектынам. Варажым адак тудак диссертацийым возаш темлен. Темыжлан курыкмарий наречийыште кожламары говорын ойыртемже дене кылдалтшым ойыренам ыле, но Зиновий Васильевич «Тылат ты теме дене экспедицийлаш лектын коштман, а йочат-влак изи улыт» манын да «Деривация отрицания в марийском языке» темым шкежак темлен. Шымленам, шуко материалым погенам, но аралымем марте илен ыш шукто, тудын деч посна араленам… Зиновий Васильевичым шарналтен, кызытат туныктышо-влаклан ойлем: учебникым ямдылыме годым примерым эреак классик-влакын произведенийышт гыч налза». Лач тыге ышта ыле Зиновий Васильевич, мыйым тидлан да шуко молылан туныктен.
– Марий образований институтышто ынде кумло ий наре тыршеда. Тӱҥ пашада могай?
– Мемнан институтышто этнокультур образований дене кылдалтше паша чыла мемнан гоч эрта, тудым лач мемнан кафедр виктарен шога. Икымше кугу задачына – туныктышо-влакын квалификацийыштым нӧлтымаш, нуным туныктымаш. Тиде – курс, семинар, тӱрлӧ конкурс, вебинар-влак. Кокымшо кугу паша – учебник-влакым савыктымаш. 2017 ий гыч Марий институтнан тыгай праваже уло. Марий Эл Республикын туныктыш да шанче министерствын перспективный планже почеш учебник-влакым кажне ийын савыктен луктына. Но савыктыме деч ончыч автор-влак дене пашам ыштена, методике могырым ончена, ФГОС дене келыштарена, редактироватлена, корректорат шкак улына, художник-влак дене кылым ыштена… Чыла тиде шуко вийым да жапым налеш. Тений эше кум книга лекшаш…
– Елизавета Ивановна, учебник-влак шотышто вес гана, а таче – Тендан нерген мутланыме шуэш…
– Мыйже вет паша дене илем, сандене паша нерген ойлыде ом керт. Шке нерген ойлымо годымат мылам чын корным ончыктышо, полшышо, сай каҥашым пуышо айдеме-влак нерген кузе ом ойло! Тыгай-влак деч посна ок лий. Тауштем Лидия Ивановналан, Зиновий Васильевичлан, Иван Степанович Галкинлан диссертациемым сайын аклымыж дене мылам «шулдырым» пуымыжлан, Серафима Сергеевна Сибатрова ден Олег Арсентьевич Сергеевлан. Кызыт пеленем – самырык, чолга Надежда Васильевна Гусева, тудо шукерте огыл институтын проректоржылан пашам шукташ тӱҥалын. Учебник-влакым лукмо пашаште пырля, ваш умылен, ыштена. Тений ме коктын 9-ше класс деч вара экзаменлан ямдылалташ изложений сборникым савыктен луктынна. Кузе мый тыгай еҥ-влак нерген каласыде кодем?!
– Шымлыме пашадам умбакыже шуйымо шотышто шонымаш лийын?
– Лийын, но варажым мый туныктымо дене кылдалтше пашаш «пурен» кайышым, сандене научный паша-влакат шукыжым туныктышо-влаклан возымо улыт.
– 2018 ийыште Тендам Марий Элын Шочмо йылме-влакым туныктышо-влакын ассоциацийыштын председательжылан сайленыт.
– Молан ойыреныт – туныктышо-влак мыйым палат, нуно чыланат мемнан институтышто тунемыныт да, шонем. Ойыреныт, тугеже ӱшаненыт, сандене кӱлеш семын ыштыман манын, тыршенам. Но ӱмаште иктешлыше-сайлыме погынымашым эртаренна, тушто ты пашаш мый Надежа Васильевна Гусевам темленам. Молан? Самырык-влаклан корным пуыман. Нунын вийышт шуко, чолга улыт, шонымашышт у.
– Кугешнен каласыман, тений Тендам «Шочмо йылмым да сылнымутым эн сайын туныктышо-2024» всероссийский конкурсын жюрин еҥже-влак радамыш ӱжыныт. Тыланда, пашаланда тиде моткоч кӱкшӧ ак. Конкурс могай шижмашым шочыктен?
– Тиде пеш серьёзный, кугу конкурс. Тушто 84 регион гыч шочмо йылмым туныктышо-влак мастарлыкым ончыктеныт. Чыным каласаш гын, еҥын пашажым аклаш эре моткоч неле, а Россий кӱкшытаныште – эшеат. Туге гынат пеш оҥай. Тӱрлӧ калыкын йылмыжым туныктымо методикым, йӧным ончен, нунын дене кугешныме шижмаш шочеш. Кажныже кугу да кӱлешан пашам шукта, тидлан уло вийжым пышта, чонжым пуа. Поснак кунам мемнан участникна Наталия Мануиловна Павлова Марий Элын флагше дене сцене мучко эртыш – могай кугешнымаш ыле, мут дене умылтараш ок лий.
– Илышыште эн тӱҥлан мом шотледа?
– Чон ласкалыкым. Пашаштат, еш илышыштат. Пелашет, йоча-влак, родо-тукымет, йолташет-шамыч таза улыт, нунын дене кыл сай, паша верыштет пагалат, умылат да лектышет уло – тугеже ӱмырым арам от эртаре. Чыла тиде вийым пуа. Мый ешем, йочам, уныка-шамыч дене пырля лияш йӧратем. Икшыве-шамыч эреак толаш тыршат, саламлат, пайремлан пеледышым пӧлеклат.
– Тыгайжым нуным вет лач Те ончен куштенда.
– Ойлышым, чылажат ача-ава деч кусна. Мемнан ачана паша гыч вараш толеш ыле, но ме тудым кочкаш вученна, вара ӱстелтӧрыш чыланат пырля шинчынна. Авай ачанам пагалаш мемнам изинек туныктен. Мыйын шонымаште, ешын пеҥгыдылыкше шукыжым ӱдырамаш дене кылдалтын. Йоча-влак чылажымат ужыт, шижыт. Тений – Еш идалык. Молан? Еш – обществын ячейкыже. Еш-влак пеҥгыде улыт гын, калыкна, элна виян. Сандене ӱдырамашын рольжо кугу: тудо чылажымат арален моштышаш, коҥгасе тулжо тудын эре йӱлышаш, пӧртыштӧ шокшо лийшаш. Мемнан мӧҥгыштынат коҥга уло! Мый коҥгаштат, духовкыштат тӱрлӧ когыльым, пиццым да молымат кӱэшт пукшаш пеш йӧратем, кажныжлан – тудлан гына келшышым. Еҥлан эре сайым ыштыме шуэш. Нуно таум ойлат – мылам сай. Ятыр шогылташ логалеш гынат, тиде мылам тӱҥ огыл.
– Шкендам пиаланлан шотледа?
– Пиалым кажныже шке семын умыла. Мылам гын, тиде – ешем, пашам, родо-тукымем, йыр улшо сай еҥ-влак. Пиалем уке манын ом керт…
Г.Кожевникова мутланен
Фотом еш альбом гыч налме
