Марий кугыжаныш университетыште «Российысе калык-влакын йылмыштым цифраҥдымаш: опытым кумдаҥдымаш да ончыкылык» тӱнямбал кӱкшытан VI научно-практический конференций эртен.
«Йылмым цифраҥдыме шотышто таче Марий Эл чыла гаяк финн-угор регион-влакым ончылтен», – Марий Эл правительстве, Калык-влакын пашашт шотышто федерал агентствын да «Яндекс» компанийын полшымышт дене эртаралтше конференцийын пленарный заседанийыштыже йоҥгалте.
Тиде куштылго огыл пашалан тыгай акым колаш моткоч куанле, да куанле веле огыл – кугешныме кумыл шочеш. Да адакат палемден каласем: тауштена эн ончычак мемнан чолга компьютер лингвистна, Марий кугыжаныш университетыште цифр лингвистике лабораторийым вуйлатыше Андрей Чемышевлан. Тӱҥ шотышто лач тудын тыршымыжлан, моштымашыжлан да ты пашам виктарен шогымыжлан кӧра таче интернет кумдыкышто марий йылме вияҥеш. Конференцийым торжественно почмо годым Марий Эл правительстве председательын алмаштышыже – тӱвыра, савыктыш да калык-влакын пашашт шотышто министр Константин Иванов палемдыш:
– Марий Элын ончылно кайымыж нерген колаш моткочак куанле. Мемнан правительстве ты пашалан уло чонжым, шонымашыжым пышта, а эн тӱҥжӧ – республикнам вуйлатыше Юрий Викторович Зайцевын полышыжо, марий йылмым цифраҥдымашке средствам ойыраш йӧным ыштымыже.
Южыжо йодын кертеш: йылмым цифраҥдымын кӱлешлыкше уло мо? Вет кажне калыкын книгагудыштыжо, архивыштыже тӱрлӧ мутер, сылнымут произведений, тунемме пособий да тулеч моло материал аралалтыт. Туге, но пашаже тыште огыл. Жап писын эрта, тачысе саманыште тудын писылыкшым шижын шукташыжат огеш лий, адакшым ик технологийлан тунемын от шу – весе илышыш пурталтеш, кумшо, нылымше… Кызыт кажнынан – йочасадыш коштшо-влак гыч тӱҥалын, сулен налме канышыште улшо-шамыч марте – кидыштына – смартфон. Тушто, мутлан, марий букван раскладке ок лий гын, ме икте-весылан але шке лаштыкыштына чын марий йылме дене возен огына керт. А марий йылмыштына, шкат паледа, ойыртемалтше буква-шамыч улыт. Нунылан клавиатур раскладкына огеш лий гын, кучылтмым чарнена, туге огыл мо? Смартфонышто таче, поснак самырык тукым, «ила» манаш гына кодеш: икте-весе дене кылым куча, тунемеш, пашам ышта… А самырык тукымын шочмо йылмыж дене клавиатуран раскладке огеш лий гын, йылмыжым вашке монда – пайдаланымым чарна. Чыла тиде мемнам кушко шукта – умылтараш ок кӱл. Санденак йылмат илыш деч почеш кодшаш огыл. Тудат вияҥшаш, тыге гына технологий саманыште шкенжым арален коден кертеш. Кызыт элыштына 190 калык ила, нуно 277 йылме дене мутланат. Россий Федерацийысе финн-угор калык-влакын ассоциацийыштын председательже, Россий Федерацийын сенаторжо Пётр Тултаев пленарный заседанийыште каласен:
– Образований системыште кызыт 76 йылме кучылталтеш, телевещанийыште – 64, а радиовещанийыште – 58. Газет-влак 59 йылме дене савыкталтыт, журнал-шамыч – 35 дене. Йылме-влакым арален да вияҥден толаш полыш да йӧн кучемнан чыла кӱкшытыштыжӧ ышталтеш. Кызытлан россий финн-угор йылме-влакым цифраҥдымаште шагал огыл паша ышталтын. Палемдыман, тидын шотышто таче Марий Эл чыла гаяк финн-угор регионым ончылтен.
Кугыжаныш полыш шотышто мутым умбакыже шуяш гын, ты шотышто Марий Эл Кугыжаныш Погынын председательже Михаил Васютин палдарен:
– Российысе калык-влакын йылмыштлан полышым пуымо шотышто кугу вашталтыш лийын. Ӱмаште элнан правительствыже кугыжаныш йылме политикын концепцийжым пеҥгыдемден, тудым илышыш пурташ планым ышташ кӱштен. Тений Россий президентын кӱштымашыже почеш, тудын пеленысе Руш йылмым вияҥдыме советын пашажым пытарыме да олмешыже Руш йылмым да Российысе калык-влакын йылмыштым вияҥдыме шотышто советым ыштыме. Заседанийыштыже руш йылмым да мемнан элысе калык-влакын йылмыштым вияҥдыме дене кылдалтше законым пеҥгыдемдаш кӱштымаш лийын. Эртыше кечылаште мемнан законодательный погынымаште тудым онченна, тӧрлатымашым пуртенна.
Тиде уверым колыштын, йылме-влакым цифраҥдыме паша эшеат вияҥеш манын ӱшан шочеш, вет изи чотан калыклан кугыжаныш полыш деч посна жап дене тӧр ошкылаш нелырак. Марла гыч рушлаш але мӧҥгешла кусарынет – Яндекс-кусарыше полша, марий сылнымутым луднет – нигуш лекташ ок кӱл, электрон книгагудына уло; марла чын возенат але уке – чын возымым тергыше программе полша, а эше – текстын данныйжым йӱкаҥдыше программе («синтезатор речи»), нейросетьыште руш-марий кусарыше, искусственный интеллект негызеш iВика ушан марий колонко (тудым кызыт тестироватлат), «РУВИКИ» онлайн-энциклопедийыште марий йылме дене статья-влак.
Кызыт М.В.Васильев лӱмеш МАРНИИЯЛИ-ште марий йылме корпусым да аудиокорпусым погымо паша ышталтеш. Андрей Валерьевич каласыш:
«Йылме интернет кумдыкышто илыже манын, пашам шуко ыштыман – кажне кечын… Адакшым ресурс лийшаш. Мутлан, татар йылме дене ты шотышто ик институтшо – Татарстанын Науко академийжын Прикладной семиотике институт – пашам ышта. Туге гынат тыршена – тӱрлӧ грант, программе, мер-ушемла гоч, тыгак тӱвыра министерствына полша».
Пленарный заседаний деч вара конференцийын участникше-влак секций еда пашам ыштеныт. Икымшыште тӱҥ шотышто программист-влак интернетыште йылмым саемдыме, шрифтым кучылтмо до моло увер технологий шотышто паша опытышт дене палдареныт, каҥашеныт. Кокымшо «Цифр кумдыкышто йылмын пашаже: шымлымаш, арален кодымаш, вияҥмаш» маналтын, а кумшо – «Образованийыште да тӱвыраште цифраҥдымаш да цифр технологий-влак». Участник-влак Йошкар-Ола, Москва, Санкт-Петербург, Озаҥ, Петрозаводск, Сыктывкар, Уфа, Ижевск, Бирск, Саранск, Ханты-Манскийск, Белград олала гыч лийыныт, икмынярже онлайн-йӧн дене ушнен.
Конференцийын кокымшо кечынже Москва гыч Яндекс Кусарыше сервисын разработчикше Полина Зеленская исходный данныйым погымо, йылме активист-влакын пашашт шотышто каласкален, Андрей Чемышевын мастер-классше «РУВИКИ» онлайн-энциклопедийын волонтёржо-влак радамыш ушнымо дене кылдалтын. Ты кечынак республикысе школлаште туныктышо ик эн уста педагог-шамыч йоча-влаклан шинчымашым пуымо пашаште этнокультур направлениян электрон йӧным кучылтмо мастер-классым ончыктеныт. Мутлан, Ургаш лицей-интернатын педагогыштын ыштыме «Хранители народной мудрости» электрон блогышт поснак чапланышылан шотлалтеш. Тӱҥалтыш классым туныктышо Эльвира Фёдорова каласыш:
– Тиде блогыш ме Марий Эл да калыкна нерген материалым погенна да системе почеш вераҥдылынна. Тудо туныктышо ден тунемше-влаклан пайдале. Тыгак нылымше ий почела «В гостях у Пампалче» сетевой проектнам «шӱкена». Направлений-влак тӱрлӧ улыт, тенийлан еш тоштер дене кылдалтшым ойыренна. Йоча-влаклан келша, нунылан оҥай, сандене тудын дене кумылын пайдаланат.
Изи чотан калык-влакын ончыкылыкыштлан моткоч кӱлешан тыгай паша вашлиймаш нерген возымым Российысе калык-влакын пашашт шотышто федерал агентствым вуйлатышын алмаштышыже, конференцийын почётан унаже Станислав Бедкинын каласымыж дене мучашлем. Тудо палемдыш:
– Мемнан ончылно задаче куштылго огыл – илыш вашталтыш дене келшышын, йылме-влакым вияҥдыме йӧным ышташ да шыҥдараш.
Михаил Скобелевын фотожо
