Тений 2 январьыште тудын шочмыжлан 125 ий эртыш. Ме тудым чачай але чӱчӱчачай манына ыле. Василий Андреевич – авамын ачаже, Волжский район Памашэҥер ялын шочшыжо. Тудо кок гана сарыште кредалын, икымше ганаже Гражданский сарыште – 1919 ийыште Петроград олам генерал Юденич деч аралымаште. Тунам шыже пагытыште ош генералын сарзыже-влак Питерым (1914 – 1924 ийлаште Петроград маналтын) руалтен налаш вашкеныт. В.И.Ленинын кӱштымыж почеш неле вашпижмашым вуйлаташ комиссар Троцкийым шогалтеныт. Озаҥ кундем гычат ешартыш вийым колтеныт. Нунын радамыште кочамат лийын. Тудо кавалерийыште кредалын.
1919 ий ноябрь-декабрьыште Петроградым арален кертыныт, генерал Юденичын армийжым кырен шалатеныт. Сар кайыме жапыште тиф чот шарлен улмаш. Кочамат ты чер дене черланен.
Шарнем, 1976 ийыште МарГУ-н нылымше курсыштыжо историклан тунеммем годым диплом пашамлан озанлык илыш нерген материалым погенам. Тунам кочам дене шуко мутланенам. Тудо Петроград кундем гыч черле пӧртылмыж, мӧҥгыштӧ эмлалт тӧрланымыж нерген каласкален. 1923 ийыште ешаҥын. Пелашыже Эчандра (Александра) – пошкудо Курмызак ял ӱдыр. Нунын куд икшывышт, 3 эрге да 3 ӱдыр, шочын.
Павай ден кочайын ялышт коклаште келге Курша корем верланен. Ожно Курша вӱдыштӧ павайын ачажын вӱдвакшыже лийын.
Чачай мланде пашамат, вольык ашныме сомылымат пеш сайын пален. Кид-йол мастарлыкше чыла сомыллан толын. Арам огыл ойла ыле: «Илышыштем 70 пӧртым чоҥенам, пӧртлан 100 утла пурам руэнам». Памашэҥер калык тудым пагален. 1938 ийыште Марий АССР Сотнур райсоветыш сайлымаш годым В.А.Андреевым 14-ше номеран Памашэҥер сайлымаш комиссийым вуйлаташ шогалтеныт, воза Сотнур районышто лектын шогышо «Большевик» газет (1938 ий 3 ноябрь). Ик ий гыч кочамлан Отто Шмидт лӱмеш колхозым вуйлаташ ӱшаненыт.
Марий Эл Кугыжаныш архивыште Шмидт лӱмеш колхозышто 1941 ийыште эртарыме тӱшка погынымашын протоколжо-влак аралалтыт. 28 майысе 7-ше №-ан протоколышто корно чоҥымо пашашке еҥым ойырымо, колхоз член гыч лукмо йодыш-влакым каҥашеныт. Докладым колхоз вуйлатыше В.А.Андреев ыштен. Пунчалыште 34 еҥым колхоз гыч лукташ палемдыме. Нунын кокла гыч иктышт Озаҥысе заводлаште, весышт – Сотнур селаште тӱрлӧ вере ыштеныт але чодыра пашашке коштыныт. Погынымаште 45 пӧръеҥ ден 38 ӱдырамаш йӱкленыт. Протоколышто печать, вуйлатышын да секретарьын кидпалышт ончыкталтыныт.
Вес протокол 1941 ий 11 июньышто возалтын. Тушто ончыктымо почеш, погынымашке 196 колхозник гыч 124-ын толыныт, 45 еҥже ӧрдыж вере тыршен. Нунымат погынымаште колхоз член гыч луктыныт.
Тӱҥ йодыш Марий АССР-ын 20 ияш юбилейжылан ямдылалтме да марий калык лӱм дене Сталин йолташлан колтышаш серышым каҥашымаш дене кылдалтын. Протоколым колхоз вуйлатыше В.А.Андреев печать дене пеҥгыдемден.
1942 ий март тылзыште Сотнур райвоенкомат Василий Андреевич Андреевым фронтыш ужатен. Ты марте колхоз вуйлатышын «бронь» манмет лийын, сандене 1941 ийыште сарыш колтен огытыл. Тыге кочам илышыштыже Питерым (1924 – 1991 ийлаште Ленинград лӱмым нумалын) кокымшо гана тушман деч аралымашке логалеш. 23-шо армийын 709-ше Выборгский стрелок полкыштыжо немыч фашист-влак ваштареш кредалын. Тудо «Пулково чоҥгатам аралымаште кредалынам» манын ойла ыле.
Сар жапыште кок гана сусырген. «Память – народа. Ру» сайтыште ончыктымо почеш, икымше гана – 1944 ий 27 июльышто, а кокымшо ганаже – 1945 ий 6 январьыште. Кочам колымешкыже шке капыштыже кок осколкым нумалын. Иктым – вуйыштыжо, весым – эрде коклаште. Каласкалымыж почеш, разведкыште улмыж годым немыч мине воктеныже пудештынат, шкеже рок дене уралтын. Йолташыже-влак жапыште толын шуын утарен луктыныт, тыге кочам контузитлалтын, а осколко-влак капыштыжак кодыныт.
Сар жапыште кочамлан кок медальым пуэныт: «За оборону Ленинграда» (1942 ий 22 декабрь), «За боевые заслуги» (1945 ий, 28 февраль), кумшо медаль – «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» (1965 ий).
Сар гыч пӧртылмеке, кочам уэш колхоз илышыш ушнен. 1945 ий 13 декабрьыште «Большевик» райгазет СССР Верховный Советыш сайлымашлан комиссий-влакын спискыштым савыктен. 45-ше номеран Сотнур участкын комиссий членжылан Василий Андреевич Андреевым О.Шмидт лӱмеш колхоз деч пуртымо.
Адакат архив материалым ончалына. 1946 ий 5 октябрьыште Шмидт лӱмеш ялозанлык артельыште Алтай кундемысе колхоз, совхоз да МТС пашаеҥ-влакын, тыгак МАССР-ысе ончыл колхоз-влакын ӱжмашыштым каҥашеныт. Погынымаште 68 еҥ лийын. Докладыште сар годым немыч кид йымалне лийше районлашке, Украинысе южо областьышке (кукшо игече шогымылан кӧра пырче начар шочын) киндым колтымо нерген мутланеныт. Садлан эллан кинде ужалыме планым ешарен темаш ӱжыныт.
Ялсовет вуйлатыше Волков ӱжмашым сайлан шотлен, тиде темлымашым илышыш пурташ ойлен. Колхоз вуйлатыше Василий Андреев озанлык илыш, паша кайыме дене палдарен. «Тений ме кодшо ий деч сайрак лектышан улына, сандене ешартыш планым ӱмбакына налына», – палемден тудо. Тыге,
8 октябрь марте кылтам каваныш оптен пытараш, пырче шиймашке кажне кечын 30 еҥым лукташ да 20-шо октябрь марте Сотнур школлан коҥгаш олташ пуым ситарен шукташ пунчалыныт.
1946 ий 24 октябрьыште «Большевик» райгазет Сотнур РК ВКП(Б) ден райисполкомын Почёт оҥашт дене палдарен. Тушто районысо талукаш кинде планым ончылгоч шуктышо 6 озанлыкым ончыктымо. Нунын коклаште – Шмидт лӱмеш колхоз. Кочамын вуйлатыме озанлыкше 1946 ийым сай паша дене мучашлен.
1947 ий 23 январьысе номерыштыже райгазет возен: «Шмидт лӱмеш колхоз пашаеҥ-влак Курыкмарий районысо ялозанлык пашаеҥ-влакын шошо агам рӱж эртарен колтымо шумлык ӱжмашыштым йывыртен вашлийыныт». Шыжым, 9 октябрьыште, газет палемден: Шмидт лӱмеш колхоз 30 ияш Октябрь пайремым у сеҥымаш дене вашлиеш. План деч уто 144 пуд киндым эллан колтен.
Вес ийын 26 февральыште «Большевик» газетыште Н.Пушкин серен: «Эртыше ийыште Шмидт лӱмеш ял озанлык артель пырчан культурын лектышыжым палынак кугемден. Колхоз вуйлатыше В.А.Андреев сай лектышын амалжым шошо агам кӱчык жапыште, юватылде шуктымо дене умылтара. Теният шошо пашам писын эртараш чыла вийнам кучылтына».
Кочамын мланде пашам сайын палымыжым студент улмем годымак умыленам. 1976 ийыште тудын деч «кокияш киндым ӱдаш лекме жапым кузе палаш?» манын йодынам ыле. Ожно август тылзыште тыгай эскерымашым эртареныт. Кастене пулдыр йымаке бочкым шынденыт. Тушко памаш гыч свежа вӱдым теменыт да тений кушшо 20 сантиметр наре кутышан пызле воштырым пыштеныт. Эрлашыжым онченыт: воштыр вӱд ӱмбалне кия але пундашыш волен? Воштыр вӱд йымаке волен гын, тудо кечынак мландым куралын уржам ӱдаш лектыныт. Тыгай йӧн дене ачаже пайдаланен, шкежат колхоз вуйлатыме пагытыште кучылтын. Кеч-могай игече шоген гынат, нунын тӱшка озанлыкышт молын дене таҥастарымаште эре сай киндым шочыктеныт.
Тиде оҥай опыт нерген шкемын диплом пашаштемат, вара 1979 ийыште «Олыкмарий-влакын мланде пашашт» статьяштемат возенам. Тудо
«Археология и этнография Марийского края» сборникыште савыкталтын.
Василий Андреевын сар деч вара вич ий колхоз вуйлатышылан ыштыме пагытыште Отто Шмидт лӱмеш ялозанлык Сотнур районышто эре ончыл радамыште лийын. Кочам, колхоз вуйлатыма гыч кораҥмеке, плотник пашашке кусна. «Большевик» райгазет 1952 ий 30 октябрьыште возен: «Жданов лӱмеш колхоз (тылеч ончычсо О.Шмидт лӱмым вашталтеныт) у шорык вӱтам чоҥен. М.Фадеевын вуйлатыме плотник бригадыште, Октябрь пайремым вашлияш планым эртарен темен, В.Андреев, Н.Ильин, изак-шоляк Михайловмыт чот тыршат». Вес ийын ты бригадым кочам вуйлаташ тӱҥалын.
Плотник паша деч посна тудо мӧҥгысӧ сад-пакчаште мӱкшым ончен. Пӧтр эргыж дене когыньыштын 30 наре омарта мӱкшышт лийын. Вольык ончымо пашамат кочам сайын пален, садлан кӧра ушкалым налме годым презе могай шочшашым палаш чачайым ӱжыныт.
Чӱчӱчачай В.А.Андреев да шочмо Юлсер кундемем нерген архивыште мумо факт-влак мыланем, историк семын, моткоч шерге улыт. Кочам нерген иктешлен каласыме деч ончыч палемдынем. Мыйым мо ӧрыктара? Ик ялыш пурышо изи колхозышто Совет Элысе да Марий АССР-ысе политика ден экономика йодыш дене кылдалтше тӱрлӧ Ӱжмашым тӱшка погынымаште каҥашеныт, вара келшыше пунчалым луктыныт. Икманаш, вуйлатыше В.А.Андреев озанлык паша ден ял илышым ӱшанлын, устан вӱден.
Весе. Сотнур районын историйже 1936 гыч 1956 ий йотке шуйнен. «Большевик» райгазетын икымше номерже 1936 ий 17 июльышто лектын. Куд ий гыч 1952 ий 26 декабрьыште тудын лӱмжым «Коммунист» дене вашталтеныт. Пытартыш номержым 1956 ий 19 январьыште савыктыме. Газет увертарен: «Черетан шымше номерлан возалтше Корамас, Сотнур, Пӧтъял ялсоветыш пурышо лудшо-шамычлан «Волжская правда» газетым пуаш тӱҥалыт. Морко районыш кусарыме Кульбаш, Арын, Коркатово, Октябрьский ялсовет, Красный Стекловар поселкысе калык да тачысе Керебеляк кундемыште «Коммунизм верч» райгазетым налаш тӱҥалыт.
Тыге Сотнур районын историйже мучашлалтеш, а тудын райрӱдыжӧ Красный Стекловарат шке статусшым йомдара. Райгазетын номерлажым Чавайн лӱмеш книгагудын «Периодика» пӧлкаштыже лудаш лиеш.
1970-ше ийлаште тудлан чӱчкыдын санаторийыш эмлалташ каяш ӱжмашым пуэденыт. Совет Армийыште улмем годым, 1971 ийыште, Юрмалаш канаш миенат, мӧҥгӧ пӧртылшыжла мый денем вашлийнеже улмаш. Но Египетыште салтак порысым шуктымем годым мыланем серышым «Москва-400» адрес дене колтедылыныт, а кочамже мый Москваште службым эртем манын шонен.
80 ийыш тошкалше кочамым 1978 ий апрельыште вес тӱняш ужатышна. Василий Андреевич Андреев кок гана фронтовик (Граждан да Кугу Ачамланде сар), шым ий утла сар деч ончыч да варажат колхозым устан вуйлатен, илышыште шуко ыштен, тӱрлымат ужын, мемнан поро шарнымаштына тачат ила.
Иван АНДРЕЕВ, историк-этнограф, МарНИИЯЛИ-н 1978–1990 ийласе научный пашаеҥже
Снимкыште: В.А.Андреев пелашыже да уныкаже-влак дене пырля.
Фото еш альбом гыч налме
