Чавайн лудмаш
Чаткан да ӱшандарышын
Марий сылнымутлан негызым пыштыше С.Г.Чавайнын шочмыжлан 135 ий теммылан пӧлеклалтше «Чавайн лудмаш-2023» конкурс Морко район Чавайнур ялыште тудын лӱмгечынже эртыш
Сылнымут пайрем С.Г.Чавайн лӱмеш сылнымут-этнографий комплексыште Сергей Григорьевичын бюстшо ончыко пеледышым пыштыме гыч тӱҥале. Вара тудо комплекс кӧргысӧ кугу залыш кусныш. Марий сылнымутын классикшын лӱмгечыжлан Унчо кыдалаш школын тунемшыже-влак сай пӧлекым ямдыленыт – тудын илыш корныжым да творчествыжым поэзий да куштымаш гоч почын ончыктышт. Тидым ышташ таклан огыл ты школлан ӱшаныме: жапше годым лачак Унчо кок классан рӱдӧ черемис школышто тудо тунемын. Вара Озаҥысе инородческий учительский семинарийыште шинчымашым келгемден. Туныктышо да сотемдарыше семын шке пашажым тӱҥалын, кужу жап школышто (кум кутышын да тӱрлӧ вере) пашам ыштен. Паша кокла гычак чапле произведенийлам шочыктен, марий сылнымутын классикше марте кушкын. Садланак пайремым почмашке толшо вуйлатыше-влак тышке погынышо тунемше ден туныктышо-влакым Чавайнын лӱмгечыжлан пӧлеклалтше лудмаш дене веле огыл, Туныктышын эртыше кечыж денат саламлышт. Да тидын дене лӱмгечызын пашажым кок велымат аклымыштым пеҥгыдемдышт.
Кеч-могай пайремланат надырым пыштыде ок лий. Морко район муниципал образованийым вуйлатыше Светлана Иванова тыгай порылыкым ончыктымыжлан «Передовик» ялозанлык артельын председательже, Марий Эл Кугыжаныш Погынын депутатше Юрий Игнатьевлан тауштымашым кучыктыш. А тудыжо Чавайным пагалымыжым да классик семын аклымыжым шке философийже кӱкшыт гыч умылтарыш. Район администраций вуйлатышын алмаштышыже Алексей Васильев марий калыкын ончыкылыкшым туныктышо ден тунемше-влакын вашумылымашышт дене кылдыш. Коркатово ял шотан кундем вуйлатыше Владимир Павлов мотор кундемнан Чавайнлан талешке марте кушкашыже вийым пуымыжым палемдыш.
Тиде пайремыште эн вучымо унаже лӱмгечызын уныкаже – Юрий эргыжын шочшыжо – Сергей Чавайн ыле. Адакше тудо шкетын огыл, пеленже родо-тукымжо да нунын шочшышт толыныт. Сергей Юрьевичын чумыр йоча жапше, шке манмыжла, Чавайнурышто эртен. Кочажым ужын огыл гынат, коваже Татьяна Алексеевнан каласкалымыж гыч тудын нерген шагал огыл пала. Ойлымыж почеш, 1937 ий майыште ял гыч олаш каяш лекмекыже, Сергей Григорьевич ала-мо лийшашым шижше гай Чавайнур урем дене шӱлыкаҥше эртен да шке йӧратыме мурыжым мурен. Калык тудым ӧрын колыштын, но пытартыш гана ужына манын шонашат тоштын огыл. Июньышто тудым арестоватленыт, а ноябрьыште лӱен пуштыныт. Уныка кочажым тышке погынышо-влакын пагален шарналтымыштлан да аклымыштлан тауштыш.
– Чавайн лудмаш конкурс 2004 ий гыч идалык еда эртаралтеш, тений тушко латиндешымше гана погыненна, – каласыш тидлан мутым кучышо Морко район тоштер системе вуйлатыше Марина Александрова. – Конкурс тӱҥ шотышто Сергей Григорьевичын илыме да пашам ыштыме Морко, Волжский да Звенигово районласе тунемме верлам авалта. Тушко ушнаш 53 йодмаш пурен. Лудмаш прозо ден поэзий номинацийлаште ийгот шот дене веле огыл, жюри велымат кум тӱшкалан шелалт аклалтеш. Жюри радамыш тоштер, книгагудо да газет редакций пашаеҥ-влакым ушымо.
Лудмаш ты ганат нӧлтшӧ кумылын эртыш. Поэзий номинацийыште изирак-влак (школыш кошташ шудымо да 7-12 ияш) коклаште Моркысо 3-шо йочасад гыч Елизавета Иванова кумылым савырыш. А Эҥерсола школ гыч Мария Николаева ӱшанлын да чаткан лудмыж дене адакат чылам ӧрыктарыш. Йошкар-Оласе 2-шо школ гыч Алина Богданова почеламутым рушла сайын йоҥгалтарыш. Ты тӱшкаште «Ямде лий» газетын призшым тудын пашаеҥже Христина Александрова Моркысо 2-шо школ гыч Алёна Александровалан кучыктыш – изи веле, но тудат мастар.
Ты номинацийыштак кугурак-влак (12-16 ияш) коклаште Моркысо 1-ше школ гыч Ксения Дмитриева ден Коркатово лицей гыч Татьяна Суворова ик семынак ойыртемалтыч: иктыже – ласкан да шоналтен, весыже – чолган да вургыжтарен лудмышт дене. Но Ксения «Ӱдыр сий» поэме гыч ужашым лудо гын, шкенжым почын ончыкташ йӧнжӧ утларак ыле – тудо икымше, а Татьяна кокымшо лийыч. Вес йылме дене лудшо коклаште Моркысо 1-ше школ гычак Ксения Антюшина рушла пеш чаткан да ӱшандарышын шергылтарыш. А шке почеламутым лудшо коклаште Моркысо 2-шо школ гыч Регина Григорьеван «Чоныштем поэзий кумыл» стихше кумылым утларак тарватыш. «Марий Эл» газетын призшым мый лачак кок Ксениялан да Татьяналан кучыктышым. А «Морко мланде» райгазетын призшым тудын редакторжо Анатолий Титов Эҥерсола школ гыч Ксения Бутениналан пуыш – тудат кажне гаяк конкурсыш шке возымо почеламутшо дене лектеш.
Прозо номинацийыште изирак-влак коклаште Арын школ гыч Гавриил Александров ойыртемалте. Тудо ойлымашыжымат тыглай огылым ойырен налын – «Осал еҥын осаллыкше шканже логалеш» маналтын, но пеш келыштарен лудо. А эн ойыртемалтшыже кугурак-влак коклаште ыле – Волжский район Пӧтъял школ гыч Полина Кушакован «Элнет» роман гыч ужашым лудмыжо могырымак сӱсандарыш. Туге келгын шыҥен моштыш тудо ты произведенийыш. «Ямде лий» газетын призшым тудын редакторжо Людмила Григорьева Моркысо 1-ше школ гыч Сергей Некрасовлан пуыш – тудынат икымше ошкылжо ӱшаным лукто.
Иктешлыме годым призёр кокла гыч икмыняр еҥым эше вес награде вучыш. С.Г.Чавайн лӱмеш калыкле книгагудо Чавайнын почеламутшым лудмо онлайн конкурсым республик кӱкшытыштӧ эртарен. Тушто Морко район гычат икмыняр сеҥыше лийын: Эҥерсола школ гыч Мария Николаева икымше, Коркатово лицей гыч Татьяна Суворова кокымшо, тушечак Яна Дементьева кумшо верым налыныт. Нунылан дипломым Морко район администрацийын тӱвыра, спорт да туризм пӧлкажым вуйлатыше Юлия Яковлева кучыктыш. Тудо тыгак Чавайн лудмашым эртараш М.Шкетан лӱмеш Марий кугыжаныш драмтеатрын артистше ден МарНИИЯЛИ-н пашаеҥже-влакын надырым пыштымышт, районысо тоштер, книгагудо да республикысе газет-влакын пашаеҥыштын полшымышт нерген палемдыш да таум ыштыш. Чавайн лудмаш шуко еҥын чонешыже поро шижмашым кодыш.
Юрий ИСАКОВ
Снимкылаште: С.Чавайн да сылнымут-этнографий комплекс вуйлатыше О.Петров; лудмашым почмо годым; Ю.Яковлева онлайн конкурсышто сеҥыше М.Николаевалан дипломым кучыктен; «Марий Эл» газетын призшым налше-влак К.Дмитриева, Т.Суворова да Р.Григорьева; Л.Григорьева да П.Кушакова.
Авторын фотожо
