Шернурысо ик тичмаш сатулымо чумырем. Тиде кызыт огыл, а 1907 ий 5 январь гыч единый потребительский обществым марла тыге сӧралын манаш тӱҥалыныт. Лач ты пагыт гыч шотлат Шернур райпон шочмо кечыжым. Тугеже тудлан шушаш ийын январь тӱҥалтыште 115 ий темеш. «Марпотребсоюз» системыште илен кодшо райпо кокла гыч тудо ик эн тошто веле огыл, ик эн ончыл. Организацийын кушкын толмыж нерген райпо совет председатель В.Н.БЕРДИНСКИЙ дене кутырена. Тудо шкеже тыште 1969 ий гыч товаровед семын пашам тӱҥалын, 1991 ийыште вуйлатышын алмаштышыжлан шогалтеныт, а 1994 ий гыч вуйлатышылан ышта. 53-шо ий тыште тырша!
– Валерий Николаевич, ик организацийыште тынар ий ыштыме жапыште мо ушешда лодемалт кодын?
– Мыйын тышке пашаш толмем годым имне орва але тер дене кырча-марчам, шӱртӧ ден тасмам але моло тыгыде настам, яллашке наҥгаен, вес сатулан вашталтеныт, коваште ден межым, чыве муным налыныт. Тыге заготовко пашам шуктеныт. Кевытче-влакат сатум райпон базыж гыч тыгак имне дене шупшыктеныт. Вара гына ты пашаш автотранспортым ушымо.
Кевыт-влакат ончыч изи да пу дене ыштыме лийыныт. Вара, поснак 80-ше ийлаште, кермыч дене уым чоҥаш тӱҥалме, виян сетьым ыштыме. А 90-ше ийлаште, рынке экономикыш куснымо пагытыште, «Марпотребсоюзын» базыштыже сату йомо. Мылам райпо правлений председательын алмаштышыже семын уло элна мучко кычал кудалышташ логале. Тыге гына илен кодмо, нелылыкым сеҥен лекме.
Вияҥашат йӧным мумо. Ончыч ялысе кевытлаште локтылалт кертше продуктым нӧрепыште аралыме гын, вара чыла вере холодильникым шындыме. Чыла гаяк кевытым тӧрлымӧ, газым пуртен ырыкташ тӱҥалме – пашалан йӧн палынак саемын. Шоналташ гын, ышташ да ышташ, но…
– Тугеже тургыжландарышыжат уло?..
– Ончыч сатум налше кевытыш толынак шоген, а кызыт пеш шагал. Кызыт кажне гаяк ялыште автомобиль уло. Шинчыт да район рӱдыш кудалыт, но мемнан кевытыш огыл, а кугу сетьласыш пурат. Туштыжо тӱрлӧ акций амал дене сатуштым шулдештарен савырат. Тӱҥалтыште «Магнит» веле ыле, вара «Пятёрка» тольо, почешак «Красное и белое», «Спар», «Победа» лектыч. Пытартыш жапыште промышленный сату сеть-влакат, «Стелла» да монь, кояш тӱҥальыч. Тыгай жапыште, ялласе кевытым кучен, шуко от нал, район рӱдысыжынат парышыже иземеш. Йӧра, тошто шапашна полша. Тидын кӱшеш эше кызытат илена. Чынрак ойлаш гын, шке оборот средства кӱшеш. Тудо мемнан эре лийын. Кызытат тӱлышаш кредитна уке. Теве мо дене ойыртемалтына. Кредитым налын, процентым тӱлаш тӱҥалат – пижат веле. Нимогай парыш ок лий. Тудлан кӧра сатулан акым нӧлталат – ужален от керт, чыла локтылалт пыта. Вет воктенет вес торгайыше-влак улыт. Ончычсо гай огыл. Ончычсо деч йӧсӧ кызыт, но пашам ышташ оҥай. Ятырлан.
– Тыге манмыдаже ӧрыктарыдеат ок керт…
– Нимом от ыште гын, пытет, а илынет гын, озанлык пашам мунлын виктарен колташ, производствым нӧлталаш кӱлеш. Мутлан, киндым эре пыштыме. Ончыч тудо шулдырак лийын, да шуко кӱэштме. А кызыт весе-шамыч кондат – верысе предпринимателят, вес районысат, сеть гоч ӧрдыж кундемысат. Тыште икте гына полшен кертеш – мемнан киндым кочкын тунемше-влак шкенанымак налыт. Сандене ме шкенан качествынам йомдарышаш огынал.
Але мемнан эше ондакак Казанский селаште кондитер цех лийын. Мӱгиндым ыштыме, но тудо ту веллан веле ситен. Садланак рынке экономике тӱҥалтыште район рӱдыш кондыктенам. А вара, кугурак вес зданийыш куснымеке да газым пуртымеке, турецкий у оборудованийым нална. Тыгайже тунам Йошкар-Оласе «Сувенир» предприятийыште гына лийын. Кызытат тудын дене ыштена. Моло оборудованийымат ешарен налме. Тыге кондитер изделийым гына тылзыште 15-16 тонным ямдылена. Да тыште веле огыл, кинде заводыштат, общепит столовыйыштат. Пытартышыштыже шукерте огыл итальян оборудованийым налме. Тидак полышым пуа, уке гын торговльо дене гына илен от лек.
Вес цехыште макароным ыштена. Шукак огыл – тылзыште 6 тонн утларак гына. Сеть кевытласе деч мемнан кок пачаш шулдо, но калык тушкак кая. Молан, умылаш йӧсӧ. Оборудованийжым рынке пудыранчык годым Казаньысе авиационный заводышто посна заказ почеш ыштыктыме. Ончычат мемнан Саратовысо линий лийын, но качествыже начар ыле. Кызытсыже изирак гынат, продукцийже сай. Ончыч молат макароным ышташ пижыныт ыле. Но пашаже куштылгак огыл, а парышыжым шуко от нал, сандене чарнышт. А ме качествыже сай улмылан кӧра ямдылена. Ту зданийыштак консерве цех уло. 90-ше ийлаште почмо. Соусым, кетчупым ыштена. Калык налеш, тугеже келша. Туштак шыл пелефабрикатым ямдылыме цех удан огыл тырша.
А ончычсо универмаг зданийыште ургымо изделий цехна уло. Шартыш ден трикотаж вургемым ургена. Илен лекшашлан веле огыл, калыклан лийже манын тыршена.
– А вет предприниматель ден торгайыше сетьла деч те тидын денак ойыртемалтыда.
– Да, ме еҥ-влаклан пашам ыштена, ала-могай озалан огыл. Райпоштына 250 еҥлан пашам пуымо. Ӧпкелыше уке гынат, нунылан куштылго манын ом керт. Чынжым ойлаш гын, тунемыныт да ыштат. А ончыкыжо кузе лиеш, каласаш йӧсӧ. Кызытак кевытчым от му. Торгайыше сеть-влак кевытлам почеденыт, да самырык-влак тушко каят. Молан? Кугунрак тӱлат – оборотышт кугу. А меже мыняр чытена, ала? Налог денат темдат. Погылан гына идалыкыште 3 миллион теҥге наре тӱлыктат. Южо кевыт тӱкылымаште гынат, кӱрыт.
Теве теният кок кевытым петыраш логале. Иктыже У Торъял район Лумарийыште верланен. Корно тора – 50 километр, а налше шагал. Весыже шкенан районыштак – Пирогоп ялыште. Кевытчыже нелын черланен, алмаштыше уке.
Але теве Марисолаште жапше годым тылзыште 1,5 миллион теҥге оборот лийын. Тунам селаште ик-кок кевыт гына ыле, а кызыт – мемнанге шымыт. Санденак лектыш пелыже утлалан иземын. Ончыч тушто вич еҥ ыштен гын, кызыт – кумытын. А вет кажныжлан пашадарым тӱлаш кӱлеш. Кузе парыш лийын кертеш?
– Парыш дене ыштыше кевытдажат улыт вет?
– Кушто ялозанлык пашам ышта, пашадарым жапыштыже тӱлат, тушто меат сай лектышыш шуын кертына. Теве Кугэҥер ден Кугу Мушко ялла кундемыште «Семёновский» госплемзаводын фермыже-влак ыштат гын, тусо калыклан паша вер уло. Икымшыштыже госплемзаводын шке кевытше уло гынат, мемнан декат налаш толыт. Сандене тусо оборот кеҥежым тылзыште 1,7 миллион теҥгеш шуэш. Эн лектышан тушто кевытна, кумытын ыштат. А кокымшыштыжо ик кевытче веле, но 400 тӱжем теҥгем конда – тудат парышан. Но тыгайже шагал.
Предприниматель гын пел кевытнажым петыра ыле. Молан тудлан парыманым кучаш? А ме, ял калыклан кӱлмым шотыш налын, производство кӱшеш да кучена, тыге шкешотан социальный сомылым шуктена.
– Шушаш Тигр идалыкыш могай шонымаш дене пуреда?
– Чыла кӱлеш-оккӱлжӧ тигр умшаш кайыже, а сайже кодшо. Тӱҥжӧ – илен лекташ, еҥ-влаклан пашам да пашадарым пуаш, налогым жапыштыже тӱлаш. Манаш веле, ме идалыкыште 35 миллион теҥге налогым тӱлена. Шотлаш гын, вуйлатыме пашаште ыштыме 30 ий жапыште миллиард наре теҥге налогым кугыжанышлан колтенна. Икана район администраций вуйлатыше тольо да ойла: «Те районысо чумыр налогын ик кумшо ужашыжым пуэда». Ом пале, кузе шотленыт, но молышт шагал тӱлат, лектеш. Кугу сеть-влакетак тыште пашаеҥ-влакын доходышт гыч гына налогым тӱлат. Теве мо дене ме нунын деч ойыртемалтына. Тидым аклен моштышыжо гына шагал.
– А У ий тыланымашда могай?
– Чылан таза лийышт, пандемийым ончыде. Вуйым от саке гын, чер огеш пиж. Лач вакциным шындыктыза, ида кокытелане. Тыге ӱшанлырак. Да кеч-кунамат ӱшан дене илыза!
Юрий Исаков
Авторын фотожо
