«… Мылам кумдан палыме педагог Константин Ушинскийын шонымашыже эн чот лишыл. Тудо каласен: тунемше-влак шинчымашым туныктышо-наставникын ямде материалже почеш огыл, а шке гыч налаш тыршат гын, лектыш кугурак лиеш. Сандене педагогын тӱҥ задачыже – тунемме пашам чыла могырымат грамотнын организоватлаш». Тыге возен «Руш йылме да литератур уроклаште усталык моштымашым вияҥдымаш» инноваций теме дене паша опытшо дене палдарыме материалыштыже Россий Федерацийысе общий образованийын почётан пашаеҥже, Марий Элын сулло туныктышыжо, Морко посёлкысо 2-шо №-ан школышто руш йылмым да литературым туныктышо Эльза СЕМЁНОВА (снимкыште). Тенийысе республик кӱкшытан Августысо образовательный форумышто Марий Элым вуйлатыше тудым «Марий Эл Республикын калык туныктышыжо» чап лӱм дене палемден. Уста педагог дене лач тунамак мутым вашталташ йӧн лектын.
«Мыйын йочам-влак чылан туныктышо лийыт»
Морко район Изи Морко ялыште шочын кушшо ӱдыр Нурумбал кыдалаш школ деч вара Марий кугыжаныш университетын историй-филологий факультетшын руш филологий пӧлкашкыже тунемаш пурен. Тидланже тунар ӧрман огыл, вет йоча годсо жапыштыже Изи Моркышто марла кутыреныт гынат, пырля руш-шамыч иленыт. А Нурумбал кыдалаш школыштыжо гын, тӱҥ шотышто рушла мутланыме, вет ӱдыр татар йоча-шамыч дене пырля руш классыште шинчымашым поген. Чыла тидат, очыни, Марий кугыжаныш университетын руш филологий пӧлкашкыже тунемаш пураш кумылым шочыктен. Но молан лач туныктышылан? Тидлан Эльза Артемьевна тыге каласыш:
– Ачай Артемий Петрович совхозышто бригадир лийын. Тудын вич ияш улмыж годым ача-аважым раскулачиватленыт, сандене умбакыже образованийым налын кертын огыл, вет «калык тушманын эргыже» лийын. Тудо мыланна эре ойлен: «Мыйын йочам-влак чылан туныктышо лийыт». Мо шарнем, тудо, мемнан ӱмбаке ик ганат кидым нӧлталын огыл, ик ганат шыдын пелештен огыл. Иктаж-могай амаллан кӧра сырен гын, ваштарешыже шынден да туге шинчашкына ончалын – вигак умыленна: ме ала-мом йоҥылыш ыштенна, тӧрлаташ кӱлеш. Ме ешыште ныл икшыве улына: кум эрге да мый. Кумытынжо туныктышо улына: кок изам да мый – ачайын шонымашыже шукталтын.
Урок оҥай да пайдале лийже манын…
Марий кугыжаныш университет деч вара Эльза Артемьевна направлений почеш Морко кундемышкак пӧртылын, кум ийым Арын школышто пашам ыштен, варажым тынарак Моркысо 1-ше №-ан школышто йӧратыме предметлажым туныктен. Умбакыже тудлан тиде посёлкыштак верланыше 2-шо №-ан школыш класс деч ӧрдыжсӧ паша дене организаторлан куснаш темленыт. Тыге ты тунемме верыште Эльза Артемьевна 1990-ше ий гыч тырша, а чылаже туныктымо пашаште – нылле ий.
– Тиде нылле ий мыланем моткочак вашкен, шиждымын эртымыла чучеш. Йоча-влак дене вет эре тыге… – шыргыжале тудо.
Туге, шке пашатым йӧратен, уло чоным пыштен да лийжак манын ыштет гын, жап чынжымак кайык семынак чоҥешта. Урок оҥай да йоча-влаклан пайдале лийже манын, Эльза Артемьевна тӱрлӧ йӧным кучылтеш, «стандартан огыл» занятийым эртараш поснак йӧрата. Мутлан, тиде – урок-спектакль, урок-концерт, урок-диспут, урок-путешествий. Руш литератур дене тудлан произведений дене проблемный урокым эртараш келша. А руш йылме дене тунемшыже-влак, мутлан, «Предложений» элыш путешествийыш каят, «Предложенийым ыште», «Грамматический негыз», «Препинаний знак-влак» замкылаш пурат… Оҥай вет? Чынжымак, тыгай урокыш коштмо шуэш, у шинчымашат ушеш сайынрак пеҥгыдемдалт кодеш.
Эльза Артемьевнан тунемшыже-влак район, регион да Россий кӱкшытан олимпиадылаште сай шинчымашым ончыктеныт да кызытат тыгак. Мутлан, 2009-2012 ийлаште руш йылме да литератур дене район кӱкшытан уш-акыл таҥасымашыште вич сеҥыше ден 20 призёржо лийын, республик кӱкшытаныште – ик призёр. 2012-2013 ийлаште дистанций йӧн дене эртыше всероссийский олимпиадыште Мария Филиппова руш йылме дене сеҥышыш лектын, тудак да Анастасия Муравьёва литератур дене призёр лийыныт. Эльза Артемьевнан тунемшыже-влак тыгак тӱрлӧ поэзий, сылнымут конкурслаште ойыртемалтыт. Пытартыш ийлам ончалаш гын. Софья Алексеева 2019-2020 тунемме идалыкыште литератур дене республик кӱкшытан конкурсышто сеҥышышыш лектын гын, 2020-21 да 2021-22 ийлаште тудо призёр лийын. Тыгак Дарья Яковлева ты предмет денак кок ий почела сеҥышыш лектын.
«Тунемшын сеҥымашыже – туныктышын сеҥымашыже» арам огыл ойлат. Кеч-могай туныктышылан тиде – куан веле огыл, эше туныкташ кумылаҥдыше шергакан тат.
Предметлам туныктымо деч посна Эльза Артемьевна эреак класс вуйлатышын сомылжым шуктен. Туныктымо пашаште икымше ошкылым ыштымыж гычак тӱҥалаш гын, вич выпускым луктын.
Кажне кеҥежым – руш классик деке унала
Шке предметшым уло чон дене йӧрата манын, мый арам огыл пеҥгыдынак палемдышым. Тыге огыл гын, Эльза Артемьевна ынде лу ий утла кажне кеҥеж каныш годым руш литературын классикыштлан шотлалтше кумдан палыме писатель ден поэт-влакын тоштерлашкыже огеш кошт ыле. Корнышкыжо лектыт пелашыже Родион Александрович дене пырля. Тымарте ынде нуно кушто гына лийын огытыл! Лев Толстойын, Александр Пушкинын, Михаил Лермонтовын, Михаил Шолоховын, Иван Тургеневын, Антон Чеховын да моло руш писатель ден поэт-шамычын илыме кундемышкышт миен толыныт. А тений нуно Санкт-Петербургышто верланыше Пушкинский тоштерыште ончен коштыныт, ӱмаште Пятигорскыш, Михаил Лермонтовын дуэль лийме верышкыже, миеныт.
– Мыланем нунын илыме кундемыште лияш, коштмо корныштым шке шинчам дене ужаш оҥай. А пелашем, мӧҥгӧ пӧртылмеке, произведенийыштым лудаш кумылаҥеш, – ойла уста туныктышо. – Йоча-влакат вучат веле. Кеҥеж каныш деч вара, сентябрьыште, школыш толамат, нуно «Эльза Артемьевна, кушко миен толында? Ончыктыза, каласкалыза!» маныт.
Туныктымо пашаште мо эн тӱҥ?
– Эн тӱҥ – туныктышо йоча-влакым йӧратышаш. Тунам гына нуно тудымат йӧраташ тӱҥалыт, – ойла Эльза Артемьевна.
Оҥай, нылле ий ончыч руш йылмым да литературым туныкташ куштылгырак ыле але кызыт? Вашталтыш шижалтеш мо?
– Кызыт йоча-влакым телефон локтылеш. Мутлан, смс-ым возымышт годым нуно нимогай правилым шотыш огыт нал, шуко йоҥылышым ыштат. Адакшым тушто шуко мом лудыт, сандене руш йылмышт локтылалтеш. Нелырак туныкташ. Йодышым пуэт, телефон гыч вашмутымат шоналтыде возен луктыт. А эше икмыняр ий ончыч шонат, книгам кычалыт, книгагудыш куржталыштыныт, а ынде вашке тушко корныжымат мондат, очыни. Кунам йоча шке шона, тунам гына лектыш лиеш, – каласыш уста педагог.
«Тендам «Марий Эл Республикын Калык туныктышыжо» чап лӱм дене палемденыт. Кумыл могай? Ачада ила гын, мом каласа ыле, шонеда?» йодышемлан Эльза Артемьевна вашештыш:
– Куан. Ачай … Тудын шонымашыже, ойлымыжо шукталтын. Мыйым саламлаш толшо изам-влакын икымше ойыштат тыгай ыле: «Ачай ила гын, тудлан тиде – пеш кугу пӧлек лиеш ыле…»
КАЛЫК ТУНЫКТЫШЫЛАН КУМ ЙОДЫШ
1.Образований да науко министр лийыда гын, республикысе школ образований системыш эн ончычак могай вашталтышым пуртеда ыле?
– Ты шонымаш ынде шукталтеш – тений гыч чыла школ тунемме ик программыш куснен. Тидым моткочак вучымо. Уке гын, тымарте йоча-влак «ме тиде программе дене тунемын огынал» маныныт. Ынде вучен шуктенна да шукертсек мондалтшым уэш пӧртылтена .
Мемнан жапыште пионер, комсомол организаций-шамыч лийыныт, а кызыт чыла тиде эркын дене уэш «ылыжеш». Йоча-влак орлята, Икымше-влак радамыш ушнат. Тидат сай, шонем. Адакшым паша воспитаний, волонтёрство вияҥеш. Меат вет илалше-влаклан полшенна, озанлыклаште пареҥгым погенна да моло пайдале сомылым шуктенна. Паша айдемым нигунам огеш локтыл. Йоча тудын деч лӱдшаш огыл.
- Йоча огеш колышт, ваштареш ойла. Тыгай годым шкем кузе кучеда?–– Кунам нуно мутланаш тӱҥалыт, огыт колышт гын, мый урокышто шып лиям. Икмыняр жап гыч нуно мыйым «А мо шып лийын?» манын ончал-ончал колтат. Мыйже «Вучем, кунам ойлен пытареда» манам. Йоча-влак воштылыт, вара колышташ тӱҥалыт.
- Урок годым йоҥылыш трук ойлен колтеда гын…
– Тыгай лиеш. Вара йоча-влак «Эльза Артемьевна, а Теже тиддеч ончыч тыге каласшыдас» маныт. «Ой, нелеш ида нал, пожалуйста» , – вашештем. Тунемше-шамыч коклаште пӱсӧ уш-акылан, шонен моштышо-влак улыт. Нуно тӱткын колыштыт, чылажымат шарнен кодыт. Йоҥылыш лиймеке, мый эреак нелеш налаш огыл манын йодам да шкем тӧрлатем.
Г.Кожевникова
Авторын фотожо
