Морко районысо Унчо кундемыште шым ял шотлалтеш. Нунын кокла гыч иктыже – Шӱргӧ.
Ожно тиде ял йыр памаш шуко лийын маныт. Вӱдшӧ – ший гай яндар. Яндарлык айдемын шӱргыжым (чурийжым) ончыкта. Сандене яллан Шӱргӧ лӱмым пуэныт, маныт.
Але вес каласкалмашат уло. Пеш шукерте ожно Шӱргӧ ял воктене кугу чодыра гӱжлен шоген да воктеч кугу эҥер йоген эртен. Икана татар кундемысе Рами ялыш кугу сӱан кайышыжла коремеш чарнен, да вӱдым налын каен. Тиддеч вара шурген йогышо эҥер кошкаш тӱҥалын, а варажым йӧршын пытен. Корем пундаште изирак йогын веле кодын да тидыже кызытат палдырна. Ял воктенысе корем-влакымат тыге лӱмденыт: Йӱштӧ памаш корем, Кӱ памаш корем, Кокла корем, Келге кӱвар корем, Семиан корем. Шурген йогышо эҥерым шарныме лӱмеш Шӱргӧ ял лӱмым пуэныт.
Ял воктене тӱрлӧ лӱман шор уло: Маска шор, Дотово шор, Мӱкш пакча шор, Элысандыр шор. Ожно нине шорла гыч торфым кид дене луктын, имне дене шупшыктеныт, «Шурганур» колхозын, а вараже «Передовикын» мландыжым ӱяҥденыт.
Келшен, ик ой дене ила калык
Шӱргӧ ял Унчо кундемын эрвел-кечывалвел могырыштыжо верланен. Ял тураш миен шумеке, изирак ерыште комбо-влак йӱштылыныт. Мемнам, ӧрдыж еҥ-влакым, ужын, нуно когоклен-когоклен ваштарешна толыныт, пуйто тыге нуно саламлалтыныт.
Шӱргӧ ял кугужак огыл, ик уреман. Чылаже 35 сурт уло, кумлыштыжо веле илат. Урем дене ошкылмо годым тӱрлӧ чия дене чиялтыме, узор дене келыштарыме верын-верын таве-влак шинчалан пернат. Ял изирак ганат, ныл кок пасашан пӧрт торашке волгалтеш. Уремыште тыште я тушто кийылтше шӱкым але кушкын, кошкен пытыше шӱкшудымат ужаш ок логал. Тыште пашалан кожмак, икоян калык илыме вик шижалтеш. Адакшым кеч-могай сомылым пырля, икте-весылан полшен ыштымышт нерген шуко колалтын, ужалтын. Мутлан, иктаж суртышто шудым кышкат, удырат але оптат – изиракшат, кугуракшат икте-весылан полшаш вашкат.
– Ончылий ял пайремым эртаренна. Тыште шочын-кушшо да кызыт Российын тӱрлӧ регионыштыжо, олаштыже илыше-шамычымат ӱжынна. 1964-1966-шо ийлаште ял гыч кайыше-влак пайремыш куанен толыныт, а чеверласыме годым шинчавӱдыштым ӱштыныт. Толмекышт нуно шочмо сурт олмыштым ончен лектыныт, пошкудышт, родо-тукымышт дене мутланеныт, изи годым модын куржталме верлашкышт миен толыныт, — шке калыкше дене кугешнен ойла Унчо ял шотан илем вуйлатыше, верысе депутат Любовь Григорьева, — Калыкнан вийже денак пайрем пеш веселан эртен. Ялнам тӱзаташ спонсор семын верысе администраций чиям пуэн. А отставкыште улшо военный Евгений Малакеевич Романов, тыгак ялысе тракторист-влак тӱжем теҥге, а моло-влак 500 теҥге дене надырым пыштеныт.
Пайремлан погымо шийвундышт гыч 8 тӱжем теҥгешт кодын улмаш. Тушечын кум тӱжемжым тул эҥгек лийме деч оборудованийлан колтеныт, а кодшо оксажым уремысе корным тӧрлаш кучылтыныт.
Ял калык У ийлан иквереш чумырга. Верысе клуб колхоз ӱмбалне шотлалтеш. Тудын вуйлатышыже дене мутланен келшен, Шӱргӧ калык У ийым вашлияш, тыгак Шорыкйол пайремым эртараш тӱшкан погынат. Культур программе шотышто икшыве-влак, а ӱстембалым тамле чес дене поген леведмаште кугурак-влак тыршат. Муро, куштымаш деч посна тӱрлӧ конкурсым эртарат, чолгалык, мастарлык дене ойыртемалтше-влакым пӧлек денат куандарат.
Корным тӧрленыт
Тений кеҥежым Шӱргӧ ялыште илыше-влак уремыштышт корным тӧрлаш рӱж пижыныт. Пайрем деч кодшо окса дене веле огыл, ял калык дечат шийвундым погеныт.
– Чылаже 71 тӱжем теҥге окса погынен. Тудын дене ме 9 КамАЗ тыгыде кӱм налынна. Ты пашаште тракторист-шамыч Юрий Алексеевич Алексеев, Петр Петрович Григорьев, Виктор Аксанаевич Григорьев чот тыршеныт. Такшым нуно могай пашаште полышышт кӱлеш, вуйым нигунам огыт шупш, эре полшат, — палемда Любовь Артёмовна. — Тыгак корным ыштымаште Алексей Александрович Харитоновынат надырже кугу. Тудо Москош вахте йӧн дене пашаш кудалыштеш, но ялыште улмыж годым шке «Газель» машинаж дене рокым шупшыктен. Тудланат моткоч кугу тау. Рок ӱмбаке тыгыде кӱм оптенна. Ты пашаште Евгений Арсентьевич Игнатьев, Юрий Виссарионович Алексеевланат пӱжалташ пернен. Полыш Морко райпо гычат лийын: ик КамАЗ тыгыде кӱм верысе кевыт ончыко конден пыштеныт. Ял уремым тӱзатымаште сулен налме канышыште улшо-шамычат чот тыршеныт. Самырык-влак рокым трактор тележкыш оптеныт гын, а кугурак-шамыч школышто тунемше-влак дене пырля тудым тӧр шалатеныт.
МЧС деч посна нигузе ок лий
Шӱргӧ ял асфальт корно деч кок меҥге тораште верланен. Шошым, шыжым да поснак кугу йӱр годым калык чот йӧслана. А телымсе поранан игече нерген ойлыманат огыл: чонышкышт витенак пытен. Икана ялысе ик ковайлан йӧсӧ лийын каен. Эмлымверыш наҥгаяш манаш веле, корно уке, поран тунар чот ӱштын шынден. Йӧра, кеч эргыже-влак пеҥгыде капкылан улыт. Ковайым Унчо марте издер дене луктыныт да автомашинашт дене Марий Турекыш наҥгаеныт. Молан Марий Турекыш? Йодыш вик лектеш. Тунам Моркыш кудалаш корно моткоч уда ыле, южо вереже эсогыл асфальтым мландыге савырал пыштыме гай лийын.
Лавыран годым изи икшывыжым кидыш кучен, ваче гочшо сумкам сакен, Унчыш ошкылшо ава-влакымат чӱчкыдынак ужаш логалеш. Унчыш толын шумекышт, куштылгырак йолчиемым чиен, автобус дене райрӱдыш кудалыт. Мыняр орланаш да чыташ логалеш изижланат, кугужланат. Изи ялын ойгыжым Шӱргыштӧ илыше-влак шкешт веле палат.
Корным олмыкташ кӱлмӧ шотышто Л.Григорьева Марий Эл Республик вуйлатыше Александр Александрович Евстифеев денат вашлиймаште лийын.
— 2007 ий гыч тӱҥалын, тиде кече марте корно йодыш шотышто кӧ деке да кушко гына шумо огыл!? Ынде мемнан ӱшаннат эркын йоммыла чучеш, — ойлат тиде ялыште илыше-влак
— Лавыралан, йӱрлан, мардежлан ме, Шӱргӧ калык, тунемын шуынна манаш лиеш, а кунам ялозанлыкын ӱдымӧ мландыжым, пасушто шуын шуктышо киндыжым лавыран годым трактор, автомашина дене тошкен кудылыштыт, тидын годым чонлан каньысырын чучеш. Пелашемат (ялозанлыкын сулло пашаеҥже – авт.) тыгай годым йӱкын тыге ойла: «Эх, нинылан пуракым «йӱктен», пасу пашам ыштыкташ ыле», — чонжо коршта Любовь Артёмовна.
Но шукыж годым ойгыш логалше-влаклан Любовь Артёмовна ден пелашыже, Петр Петрович, МЧС семынак улыт. Йӱдым але эрдене, кастене але кечывалым ялыштышт иктаж-мо лиеш гынат, вик нунын деке полышым йодын мият. Эмлымверыш монь наҥгаяш кӱлеш гын, Петр Петрович такторжо дене Унчо марте луктеш, тушечын черле еҥым «Вашкеполыш» машинаш ужата. А Любовь Артёмовналан ветеринарат, психологат лияш логалеш.
— Ялыште ушкал презым ышта ма иктаж-кӧ черлана, иктаж ешыште тума тарвана ма кредалыт – полышым йодын вик мемнан деке толыт. Куан уверыштымат мемнан дене лош пайлат. Сандене шканна шке МЧС-ла чучына, — воштылалын ойла Л.Григорьева.
Любовь Григорьева — Унчо тӱҥалтыш школын туныктышыжо. 35 ий ончыч Н.Крупская лӱмеш Марий пединститутым тунем лекмекыже, эн ончычак тудо Шлань тӱҥалтыш школышко толын. Тушто 21 ий пашам ыштымеке, школым Унчыш кусареныт. Ынде 14 ий Любовь Артёмовна кажне кечын пасу корно дене икшывыже-шамыч деке школыш вашка. Корныштат тудо йоча-влак дене пырля ошкылеш. Телым йӱштӧ але поранан годым икшыве-влак ынышт кылме манын, арален наҥгая, а шошым вӱдшор годым нумалынат луктеш.
Иктешлыме семын
Шӱргӧ ялыште моткоч поро чонан калык ила. Тушко толшо ӧрдыж еҥымат уна семын вашлийыт да ужатен колтат. Илен-толын нунын ялышкат пеҥгыде шартышан корно лиеш да изи ял калыкынат тӱрлӧ азапше ятырлан шагалемеш, шонем.
Алевтина Байкова.
М.Скобелевын фотожо.
