– Кызыт, поснак икымше сентябрьыште, йоча-шамыч школыш пеш йытыран чиен каят – пеледышла веле койыт… А мый икымше классыш Кугу Ачамланде сар тӱҥалме ийын каенам. Тиде кечым нигунамат ом мондо, шинчавӱд деч посна шарналтенжат ом керт. Августышто ачамым сарыш наҥгайышт. Авам кум йоча дене кодо. Тунам уло ял мӱгырен шортын: таче иктым фронтыш наҥгаят, эрла – весым… Ой, могай неле илышым илыме!.. А мыняре шужымо, кылмыме, вет кочкаш, чияш нимо лийын огыл, – урем дене ошкылшо йоча-шамычым ончен, эртыше илышыжым шарналтыш Морко район Алсола ялыште шочшо 88 ияш Елизавета Григорьевна Григорьева.
Сар чарныме ийын Е.Григорьева визымше классыш Азъял шымияш школыш каен. Туштыжо пӧръеҥ туныктышо-влак чылан гаяк сар гыч пӧртылшӧ лийыныт.
– Ушешем поснак Купсола гыч немыч йылмым туныктышо Алексей Никитич кодын. Фронтышто контузитлалтын… Шкеже мемнам туныкта, а вуйлепше эре льып-льып-льып лиеш ыле, – манеш илалше ӱдырамаш.
Азъял школышто Елизавета Григорьева Эҥерӱмбал Шале гыч Лида Букетова, Волжский районысо «Юл увер» газетын тӱҥ редакторжо Александр Лукаевын аваже, дене палыме лийын. Ӱдыр-влак чот келшеныт. Лидаже ик ийлан кугурак лийын, школым тунем пытарымыж деч вара Марий Турек районысо Нартас ялозанлык техникумыш тунемаш каен, вараже йолташ ӱдыржыланат тышкак зоотехникын специальностьшым налаш толаш темлен.
– Нартасыш 90 километр утла коклам ик суткат пеле йолын ошкылынна. Морко посёлко гыч Изи Кушна ял вуй марте каена, тушечын – Кужэҥер район Кульшит ялыш, вара – Саламатнурыш, Шернур район Аҥанурыш, Параньга район Пӧртанурыш, Усолаш, Олорыш, Марий Турек посёлко гыч – Марий Пыламарийыш, вара – Нартасыш… Корнышто Аҥанурыштат, Усолаштат, Олорыштат маленна – поро еҥ-влак йӱдлан пуртеныт. Тунам Нартас пеш чапле ыле. Мемнам пеш тале преподаватель-влак чот сайын туныктеныт. Техникум йолташем-влак чылан гаяк айдемыш лектыныт: кӧ инженер, кӧ колхоз председатель, кӧ совхоз директор, кӧ районышто ялозанлык виктемым вуйлатыше лийыныт. 1949-1953 ийлаште техникумышто Морко вел гыч тунемше-шамыч коклаште таче кечылан мый да Фёдор ден Зина Кочергинмыт веле илыше кодынна. Шке жапыштыже Зина районышто пеш тале агроном ыле, а Фёдор – СПТУ-што директор, – тунемме жап дене пырля йолташыже-влакымат шарналтыш Елизавета Григорьевна.
Дипломым налмекше, самырык специалист шочмо кундемышкыже пӧртылын, Чавайн лӱмеш колхозышто зоотехниклан ышташ тӱҥалын. Пашам, манмыла, шокшым кергалтен шукташ логалын, вет тунам сар жапыште шолдыргышо элым йол ӱмбаке шогалташ кӱлын. Профессийыште опытым погаш, тыгак шке паша лектыш дене палдараш да ончыл технологий дене палыме лияш республикнан районлаштыже да рӱдолаштыже эртарыме семинар ден совещанийлашке чӱчкыдын коштын. Тиде жапыштак Нуръял Корамас гыч туныктышо Николай Тихонович дене палыме лийыныт. 1957 ийыште ӱдыр ден каче ушненыт да еш пыжашым чоҥаш тӱҥалыныт: ача-ава сурт гыч посна лектын, у сурт-печым нӧлтеныт, сад-пакчам тӱзатеныт, вич йочалан ош тӱням пӧлекленыт, сурткайык ден вольыкым ашненыт, мӱкшым онченыт…
Икшыве-влак манмаште… Елизавета Григорьевна ден Николай Тихоновичын икымше йочашт Олег Тихонов республикнан тале журналистше, шанчызыже, кугыжаныш деятельже, уста преподавательже да просто ушан-шотан, поро чонан шочшыжо лийын. Ӱдырыштат изашт деч утыжым почеш кодын огытыл: кӧ судышто, кӧ институтышто, кӧ архивыште ыштат, кажныже шочмо калыкшылан кертмыже да лийме семын полшаш тырша.
Олег ден Лена тӱрлӧ ийын 1 сентябрьыште шочыныт. Тений чумыр ешым иквереш ушышо тиде пайрем Олег Николаевич деч посна эртен…
– Телефоныштем Олегын номерже марте шуам, да чонемлан тунаре йӧсӧ лийын кая, вет эргым ынде ик ганат огеш йыҥгырте! – шӱргыжым кок кидше денат петырен, шып шортеш ойган ава. – Мландымбаке мо чер толын гын? Тудым чактарашыжат огеш лий, витне… Библий почеш, ончыкыжым сайым вучышаш уке, эшеат шучко илыш толеш. Ме, айдеме тукым, пеш кугу сулыкан улына, сандене Юмо деке мелын савырнаш, тудын деч языкнам касараш сӧрвалаш кӱлеш. Ме чыланат Юмын кидыште улына.
Ачаштын илыш гыч кайымекыже, йоча-влак аваштым кажныже шкеж деке илаш ӱжыныт, но Елизавета Григорьевна Морко посёлкышто илыше Лена ӱдыржын Йошкар-Олаште яра шинчыше пачерышкыже илаш куснен. «Тыге чылалан йӧнан лиеш», – шонен пыштен илалше ӱдырамаш. Но шокшо пагыт толмек, тудым ола пӧртыштӧ пеш шуэн кучет, кеҥежым утларакше Медведево районысо Акшубансола ялыште Валентина ӱдыржын ешыж дене пырля дачыште эртара.
– Тыште сай: южат яндар, пӱртӱсат сылне, пакчат мотор – тӱрлӧ пакчасаскам ончен кушташ кок теплице уло, веҥе мӱкшым онча, ӱдырем – тӱрлӧ пеледышым, мончат моткоч шокшо, изи пӧртат пеш чапле, клатыштат дотово ласка, – манеш Елизавета Григорьевна. – Юмылан тау, эше йол ӱмбалне улам: сурт сомылкамат ыштем, газет ден книгамат лудам, радиомат колыштам, телевизорымат ончем… Мландымбалне мыйым Юмо ашна… Шоҥго велеш тыгай орлыкым колтен гынат, Тудлан куанжыланат, ойгыжланат – чылажланат, тауштем…
Маргарита ИВАНОВА
Авторын фотожо.
