Кодшо арняште «Мӱкш ончымо пашам жаплан келшыше йӧн дене виктарен колтымаш» теме дене эртыше научно-парктический конференцийыште «тамле» отрасльыште тыршыше-влакын ятыр проблемыштым каҥашыме.
Ӧрдыж опытат пайдале
Республикысе мӱкшызӧ-влак тыгай тӱшка погынымашым чӱчкыдын эртарат, тушто нуно тургыжландарыше ятыр йодышлан вашмутым налыт. Тидлан республикыштына вич ий ончыч мӱкш ончышо-влакын «Марий отар» региональный ушемыштым да тудын районласе отделенийыштым ыштымат сай йӧным пуэн. Вет ушем талукаш пашам иктешлыше погынымаш деч посна шкенан республикысе, тыгак вес регионласе ончыл опытым шымлаш кугу тӱткышым ойыра. Тыге кодшо ийын коло еҥан делегаций Пошкырт кундем Мишкан районысо Тӧргемдӱр ялысе кугу опытан мӱкшызӧ В.Зайниевын отарышкыже миен коштын. Шыжым пошкудо Киров областьысе мӱкш ончышо-влак ушемын юбилей конференцийышкыже лу еҥан делегаций миен. Тиде мероприятийыште Марий Эл правительстве председательын алмаштышыже Ю.Сидыгановат лийын. Талук мучаште Юл кундем кугыжаныш технологий университетын Нолька тунемме чодыра озанлыкыштыже нектарым ойырышо пистерым пайдалынрак кучылтмо теме дене кылдалтше семинар эртен. Тушко поснак шуко мӱкшызӧ толын ыле. Шукерте огыл икмыняр мӱкшызӧ Чуваш республикысе Батырево районышто лийын. Тений кеҥежым, июнь кыдалне, Килемар районысо Примечаевмытын, Киселёвмытын, Деминмытын еш отарыштышт опытым шымлыме шот дене семинар эртаралтшаш. Но утларак оҥай научно-практический конференций Параньга район Элнет селаште илыше мӱкшызӧ А.Кислицынын отарыштыже лийшаш. Алексей Иванович мӱкшым пич чодырасе пӱнчӧ пушеҥге кӧргашлаште, тыгак пундыш омарталаште, ашна. Тыгай опыт кызытеш республикыштына уке.
Чыныжмак шагалемеш мо?
Тиде гана талукаш пашам иктешлыме погынымаште тыгай ойыртем палдырныш: тушко районла гыч мӱкшызӧ-влак шагалынрак толыныт. Ушемын районласе пӧлкажын погынымаштыжат чулымлыкым, чолгалыкым ончыктен огытыл. Амалжат уло. Ик могырым, шукыж годым эре ик йодышымак каҥашат, ужо шагал. Мӱкшызӧ-влакым тидат лӱдыкта: вет калыкыште ончыкыжым мӱкшым ашныше-влаклан налогым тӱлыкташ тӱҥалыт манме шонымашат коштеш. Но ты шотышто кызытеш нимогай пунчалат уке. Очыни, тыгай лӱдыкшылан кӧрак мӱкшызӧ-влак отарыштышт мыняр еш улмым иземден возыкташ тыршат. Тыге официальный статистике почеш ӱмаште республикыштына 35,6 тӱжем мӱкш еш шотлалтын, идалык жапыште гына 2,7 тӱжемлан шагалемын. Тидымат ешарыман: кызыт республикыште 2,5 тӱжем мӱкшызӧ шотлалтеш. Но тышечын шым процентше веле ушем радамыш пурен. Кодшо ийын ушемыш пураш ик еҥат йодмашым возен огыл. Пытартыш кум ийыште мӱй лектыш начар лийын. Сандене тудым ужалыме шотышто кугу нелылыкак лектын огыл. А мӱкшызӧ ушемыш эн ончычак тудлан мӱйжым ужалаш полшымо ӱшан дене пура. Очыни, тыгай амал денак ты гана конференцийыш шагал мӱкшызӧ толын.
Ынде кажне мӱкшызӧ ветеринарий могырым шинча ончылно лийшашлан «Меркурий» системыште электрон регистрацийым эртышаш. (Тыгай системыш вольык, сурткайык, сонар озанлык, мӱкш продукцийым ыштен налше-влак ушнат). Тидлан документым ямдылышаш, электрон почтыжо лийшаш.Тидын деч посна мӱкшызӧ шке сатужым пазарыште, ярмиҥгаште ужален ок керт. А кызытеш кажне мӱкшызынак компьютерже уке да тудын дене пайдаланенжат ок мошто. Чын, Агробизнес кадрым уэш ямдылыше марий институт электрон регистрацийым эртыме дене кылдалтше кок кечаш тӱлыман курсым эртара. Теве тыгай йӧнлан кажныже эҥертен кертеш. Тидым ешарыман: электрон йӧным шыҥдарыме жапым эше кодшо ийланак палемдыме ыле, но тудым 2018 ий 1 июль йотке шуйымо. Лач тиде жап марте регистрацийым эртен шуктыман. Районлаште тиде йодышым рашемдаш ветсужбо-влак полшен кертыт.
Полыш уло – пайдалын кучылт
Мӱкшызӧ-влаклан кугыжанышат полша. Пайдале насекомыйым ашныше куд еҥлан тӱҥалше фермер семын озанлыкыштым вияҥдаш Ялозанлык да продовольствий министерстве гоч грантым пуымо. Погынымаште тыгай шонымашат йоҥгалте: тыгай грант лачак тудым налшылан веле вияҥаш полша, моло мӱкшызылан пайдам ок пу. Грантым налше-влак кокла гыч ятырынже эсогыл тӱшка погынымашкат огыт кошт. Ялозанлык да продовольствий министерствын вольык ашныме да племенной паша отделжым вуйлатыше Н.Нагорова тидлан тыге вашештыш: грантым налше мӱкшызӧ пайдале насекомыйым ашныше моло еҥ ончылно мутым ок кучо, кугыжанышын ойырымо оксам лачак шке озанлыкшым вияҥдаш кучылтшаш.
Погынымаште ончычсо семынак мӱкшын черже ваштареш кучедалме, ветлабораторий-влак дене кылым пеҥгыдемдыме нерген мутланышт. Мемнан кундемыште варроатоз пудий ден нозематоз мӱкшлан изи огыл эҥгекым ыштен кертыт. Тыге ӱмаште колышо мӱкшым шымлыме 2,5 тӱжем пробо гыч шӱдӧ кандашыштыже варроатоз пудийым мумо, коло иктыштыже нозематоз палдырнен. Тидым шотыш налын, мӱкшызӧ-влак ветеринарий правилым шуктышаш, мӱкшым ветлабораторийыш шымлаш чын да жапыштыже кондышаш улыт.
Тӱшка вий курыкым савыра
Республикысе мӱкш ончышо-влакын ушемыштын тыршымыжлан кӧра марий мӱйлан «Марий отар» сату знак регистрацийым эртыме. Ынде тиде знак дене ушем член-влак пайдаланен кертыт. Но тидлан эн ондак лицензийым тӱлен налман. Тыгай знак кузерак пашам ышташ тӱҥалеш — тенийсе у тургым ончыкта.
Мӱкш ончышо-влакын «Шӧртньӧ нектар» кооперативыштым ыштыме. Но тудо кызытеш пашам ок ыште, тыгай организацийын вуйлатышыже лияш келшыше еҥым муын огыт керт. А тыгай кооператив кугыжаныш полышлан эҥертен, вияҥашыже 20 миллион марте теҥгеаш грантым налын кертеш ыле.
Погынымаште республикысе фермер-влак ассоциацийын (АККОР) прдседательже Г.Петров-Чоткар ойлыш. Ты ушемым тений 14 мартыште регистрироватлыме. Тудын учредительже-влак радамыш кугыжаныш грантым налше кок мӱкшызӧ ушнен. Ты ассоциаций, ялозанлык кооперативым ыштен, чыла тӱрлӧ кочкыш сатум, тидын шотыштак мӱйым, мӱкшын пуымо моло продукцийым, ужалаш тӱҥалаш палемден. Григорий Александрович моло мӱкшызымат ушнаш ӱжӧ. Но погынышо-влак тыгай шонымашымат ойлышт: мӱкшызӧ-влак эн ондак шке кооперативыште чулымлыкым ончыктышаш улыт.
Марий Элыште мемнан кундемлан келыштаралтше среднерусский урлык мӱкшым шарыме шотышто посна отарым почмо. Советский районысо Кораксола ял гыч В.Кузьмин кугыжаныш грантым налын, Пошкырт кундем гыч сай урлык мӱкшым конден. Ынде тудо ты улык мӱкшым пакет дене, тыгак тӱж да эше тӱжаҥ шудымо мӱкшавам ужала. Тыге кундемыштына сай урлык мӱкшым кумданрак шараш йӧн ышталтын. Ынде тыште мӱкшавам искусственный йӧн дене тӱжаҥдыме лабораторийым почаш палемдалтеш.
Тений 16 ноябрьыште Москваште мӱкш ончышо-влакын Всероссийский съездышт почылтеш. Тушко Марий Эл гыч 10 еҥан делегаций кайышаш. Тидлан кызыт ямдылалтме паша шукталтеш.
В.Смоленцев.
Авторын фотожо.
