Звенигово район Чакмарий ял илемым 2019 ий гыч Дмитрий Желудкин вуйлата. Тудо Оршанке район Кугэҥер ялеш шочын. Шке жапыштыже Марий политехнический институтын (кызыт ПГТУ) студентше Владимир Желудкиным моло дене пырля колхозлан полшаш колтеныт, провой каче тушто ончыкылык пелашым муын, 1988 ийыште икымше эргышт, Дима, шочын. Вара еш ачажын шочмо ялышкыже пӧртылын, Дмитрий верысе школышто тунемын, шке манмыжла, «11 класс, ЕГЭ мартеат» шуын, Йошкар-Оласе аграрный техникумыш пурен, 2008 ийыште техник-механик специальностьым налмек, армийыш каен. Москва воктене верланыше внутренний войскан (кызыт Росгвардий) частьыштыже кок ий наре контракт почеш служитлен, но еш илышлан кӧра службым коден каяшыже пернен. Тыге марий рвезе «Электросталь» заводышто сварщиклан пашам ышташ тӱҥалын, пел ий наре ыштымек, шочмо Марий кундемышкыже пӧртылын. Умбакыже Дмитрий Владимирович рашемдыш:
– Пӧртылмекем, Волгатехыш (ПГТУ) агроинженерлан тунемаш пуренам. Тиде жапыште пелашым муынам, 2012 ий октябрьыште сӱаным ыштенна, вес ийын икшывына шочын. Йошкар-Олаште пачерым айлен иленна, мый пашаш коштынам, чоҥалтше у пӧртлашке вӱдпучым шупшынна. Пелашем дене ик жапыште тунемын пытаренна: мый – заочно, тудо – управлений да права факультетым очно. 2015 ийыште мыйым тышке, Чакмарийыш, транспорт да энергетике техникумыш ӱжыныт, тыште ныл ий марте мастерлан ыштенам. 2019 ийыште администраций вуйлатышылан сайлышт, каласышт: паша куштылгыжак огыл, эре пашаште, эре телефонышто лийман, но теве кок ият шуэш…
– Вуйлатыше семын пашатым кушеч тӱҥалынат? Сапетым кушкыла савыралынат? Кеч-могай у сомыллан пижмек, кӧлан-гынат эҥертыман, ой-каҥашымат йодде ок лий. Тыланет кӧ полшен?
– Уставым шымлыма гыч тӱҥалынам, верысе кучемын пашаже могай, вуйлатыше мом шижын-ужын шуктышаш, мом вучыман – палыме лийынам. Муниципал служащий нерген законодательный документ-шамычым лудын лекмекем, изишак ӧрынам ыле. Ик глава дек йыҥгыртет, весе деке – кузежым-можым йодыштат. Адакшым шкенан администрацийын специалистше-влак кокла гыч южыжо 15 ий дене пашам ыштыше улыт, нунын деч ятырлан тунемынам, мутлан, вӱдышӧ специалист Ирина Евгеньевна Соловьева мыйын алмаштышемлан шотлалтеш.
– Кок ий наре ял илем администрацийым вуйлатет, кундемыштет лийше чыла сайжыланат, осалжыланат мутым кучет. Илыш ик верыште ок шого, йодыш-влакат лектынак шогат. Тачысе кечылан эн кугу проблемыда могай?
– Мемнан селаште коммуникацийым 1976 ийыштак ыштыме, мланде йымалне кийыше труба пыта, йӧрдымыш лектеш, шелышталтеш, кушто пуч шӱтла, тудо верыште вӱдым петырат. Тыге мемнан калык ик-кок арнялан, йӱшаш вӱд деч посна шинчын кодын кертеш. Телым ик тыгай случай лийын ыле, 2 метр утла мланде кӧргыштӧ сайынак кылмыктен, нимогай технике дене олмыкташ, пӧрт тураште улмылан кӧра тулым ылыжташ огеш лий, шошо марте вучаш перныш, локтылалтше пуч кӧргыштӧ кызыт вес трубам, пластикым, шупшмо. Калыклан вӱдым вашпидыш почеш Звенигово оласе «Водоканал» МУП пуа, шке скважиныже уло, а сетьше, пучшо – мемнан администраций умбалне. Кызытат, апрель гыч тӱҥалын, кум еҥын суртышко вӱд ок пуро, кодшо арнян уэш ончаш миенна, «Водоканалын» директоржо Евгений Юрьевич Поликарпов, тудым шукерте огыл гына шогалтеныт, таче шкежак ончаш толшашлык.
– Игече пеш шокшо шога, кугу тул ылыж кайыме деч Юмо аралыже. Пожар ваштареш кучедалме йодыш тачысе кечын эн тӱҥлан шотлалтеш, очыни?
– Да, пожар лийын кертме ваштареш режимым эскерымаш – эн тӱҥ. Статистике почеш кажне ял иземын толеш, самырык-влак олашкыла каят, а ача-ава сурт шинчен кодеш. Сурт, илет гын веле, уэмдалт шога: печым печет, пӧртвуйысо калай волен каен гын, кӱзыктен пыштет, а озадыме пӧрт ончылан кужу шудо кушкын шогалеш, пурен коштшыжо да монь улыт, окнам шалатен кодат – тыге поселений вес тӱсым налеш. Еҥ-вакым погынымашке ӱжына, умылтарена, суртым айда-лийже кучышо-влаклан предписанийым возен пуэна, тиде ок полшо гын, МЧС да МВД пашаеҥ-влак дене пырля лектын терген коштына. Калык такшым сай: пӧрт ончылныжат, шеҥгелныжат шудым соленак шогат, сай пошкудо улыт гын, тудынымат солен налеш, кызыт вет ончычсыла савам лупшен от шого, бензокосилке дене солат. Тыге ик велым – арулык, моторлык, а вес велым – пожар лӱдыкшыдымылык, вет кунам шудо кушкын кая, тудо пычалтар семынак, иктаж эртен кайыше еҥ тамакшым шуен колта – вик тул ылыжеш.
Шошым, шӱкшакым йӱлатыме жапыште, ик шоҥгырак ӱдырамашын пакчаж гыч мардеж тулым Пӱнчылӱвал (Сосновка), Кожла да Сергушкин ялла кокласе пасушко пӱтырен наҥгаен, кодшо ий гыч кодшо шӱкшак шудо йӱлаш тӱҥалын, йӧра пеш писын калыкым чумырен кертынна, чодыра пожар деч аралыше службо кудал толын, тракторист кашым курал пыштен – тулым кучен шуктенна.
– Верысе администраций шке кундемым тӱзатыме, эрыктыме верч мутым куча. Тиде пашада кузе кая?
– Пеҥгыде коммунал отходым кораҥдыме сомылым «Благоустройство» ООО шукта. Ял-влакым налаш гын, 60 утла контейнер шога, ситышын. Вуйым шиймаш уке, лиеда, Кугече вашеш шӱкшакым наҥгаен огыт шукто, тунам вет еҥ-влак пӧртыштым эрыктат, йӧрдымӧ явылам луктын кышкат, ик еҥжак пел контейнерым тема. Могай уремыште наҥгаен огыт шукто, мый декем толын каласат, мый фотофикцацийым ыштем да «Благоустройство» ООО-н Волжск оласе филиалышкыже колтем. Кудал толыт, ваш-ваш умылымаш уло.
Иктаж вере шӱкшакым кышкыме шотышто прокуратур гыч предписаний толеш гын, администраций пашаеҥ-влак кугарнян кечывал деч вара мешакым налына да куштырам погаш лектына.
– Тендан деке пурымем деч ончыч кевыт воктене пийым ужым: озаже уло ала уке. Шала коштшо пий-влак олаштат, ялыштат пошеныт. Тендан дене кузерак?
– Тиде проблеме уло. Кугурак ола гыч кудал эртышыштла омсам почыт да пийыштым кудалтен кодымо нергенат колалтын. Чакмарий села покшелне ныл пий шала коштеш, Моламасыште – кок пий, пасушто 8 пий кия – 15 наре озадыме пийым шотленна. Мом ышташ? Звенигово район администраций шала коштшо пийым кучымо да стерилизоватлыме шотышто индивидуальный предприниматель дене договорым ыштен. Тиде сай, но тудыжын приютшо да монь уке, стерилизоватла да уэш тышкак конден кода.
Торгансола калык лӱм дене мый декем серыш дене толыныт ыле, тушто пий-влакым жаплан петырыме верым ыштеныт, но пий-влак садикте кудал лектыт да еҥ-влакын казаштым поктылыт, эрден эрак чот оптат. Мый районысо ветеринарий службыш да Россельхознадзорыш йыҥгыртен увертаренам, тушеч тергаш толшаш улыт.
– Каза нерген ойлышда да, вик кӱтӱ нерген шарналтышым, кӱтӱ нергенжат огыл, а кӱтӱчӧ шумлык. Яллаште кӱтӱ уке манмым шукерте огыл пален налынам. Калык вольыкым ашна мо?
– Тыгайрак ситуаций: ондакше кажне ялыште кӱтӱ лийын. Чакмарийыште 150 вуй ушкалым онченыт. Изина годым мыйын илыме Чара Пӱнчер ялыште (кызыт тудо Чакмарийын уремжылан шотлалтеш) 20 суртлан 7 ушкал кӱтӱш лектеш ыле, кызыт иктат уке. Чакмарий, Кожла, Аркамбал, Молодёжный уремлан ик кӱтӱ шотлалтеш. Сосновкышто, Ӧрзалакыште, Кугу Моламасыште кӱтӱ посна коштеш. Кӱтӱчым еҥ-влак кутырен келшыме почеш тарлат але шке кӱтат.
Шукынжо шорыкым ашнат. Но адак … Шорыкыштым луктын колтат, нунышт печен налдыме суртын пакчашкыже пурат, шынден ситарыме емыжым, вожсаскам тошкат, кочкыт. Шукерте огыл Изи Моламасыште погынымашым эртаренам, кӱтӱм погаш кӱлеш але оккӱл йодышым тарватышна. Кудыжо 20 шорыкым ашна, кудыжо – кокытым, кузе лийман? Кутырен келшышна: кӱтӱм огына пого, а кӧн шорыкшо уло, тудо ик шагатлан луктеш, шке онча да вара вӱташ але загоныш поктен пурта.
– Дмитрий Владимирович, калыкын илышыжым саемдыме шотышто мо ышталтеш?
– Чакмарий поселенийыш 12 ял пура: Выселок, Ӧрзалак (Арзебеляк), Изи да Кугу Моламас, Шолангуш, Чакмарий, Пӱнчылӱвал, Кожла, Иркын, Торгансола, Сергушкин, Йӱдвел выселок. Пытартыш перепись почеш 3140 еҥ шотлалтеш, но илаже шагалрак. Пӱнчылӱвалыш, Чакмарийыш да тудын Аркамбал, Чара Пӱнчер уремлашкыже вӱд рӱдӧ сеть дене толеш, газым чыла вере пуртымо, лач Йӱдвел выселок кодын, тушто улыжат 15 сурт, тушечын визытыштыже гына илат. Урем-влакым волгалтарыше энергийым аныклыше лампычкылам пижыктылына, йӱдым миен ончалат, кушто пычкемыш – тушко ондакрак пижыктена, бюджет оксамат аныклаш тунем шуынна. Кызыт администраций зданий кӧргыштӧ 80 ватт куатан кок лампым энергийым кок пачаш аныклыше светильник дене вашталтышна. Мардеж йӱдвелым пуымо пӧлемыште кок окнам вашталтышна.
Селаште кум да кок пачашан 9 пӧрт уло, нуным шке жапыштыже Мичурин колхоз чоҥен, кызыт нуным ТСЖ управляющий кампаний-влак «кучат». 2018 ий гыч тӱҥалын, «Йӧнан оласе среда» программе почеш нине пӧртла ончылно тошто асфальт олмеш уым шарена, ты паша 2024 ий марте шуйна.
– Еҥ-влак тыйым моктат але… вурсат?
– Вурсенат каят, таумат каласат – чылалан келшаш ок лий. Кажныже толын, шӱйышкет йолжым сакалтен шинчеш гын, тый могай глава улат? Вуйлатышын шке пеҥгыде мутшо лийшаш, южыштлан волям пуэт гын… Улыт тугай-шамычат, телым ик-кум сантиметр лум возеш – лум шуко манын, вик 112 телефон дене йыҥгыртат, а вет теҥгече веле эрыктыме, а туштыжо шонат, пожарный машина, «Вашкеполыш» кудал пурен ок керт. Тракторым колтыде ок лий, кок шагаташ пашалан вич тӱжем теҥгем луктын пыштет. Шукынжо умылат, вӱд уке годымат мутышко пуреныт.
– Эре паша нерген кутырышна, ешет дене палдаре.
– Пелашем Татьяна Львовна Морко район Арын Чодраял гыч, кызыт ик ийым эрталтыше йочана дене шинча. Кум эргына уло: Савелий 2-шо классыш кая, Захар йочасадыш коштеш, эн изиже – Демьян. Ача-аванан суртышто илена, пакчана, теплицына улыт, 8 шорыкым ончена.
– Тыланет вуйлатыме пашат келша?
– Паша келша. Мӧҥгыштӧ улат, икшыве-влакын кузе кушмыштым ужат. Тау ачай-авайлан, нуно самырыкак илыш дене чеверласеныт, тыгай воспитанийым, чытымашым пуэныт. Пашаште проблеме-влак улыт, но нуным кӧ-гынат ыштышаш. Калык ӱшанен шогалтен гын, ӱшаным йомдарыман огыл.
Л.СЕМЕНОВА мутланен.
