30-шо ийла тӱҥалтыште, элыштына общий образованийым уэмден вияҥдыме годым, компартийын да правительствын пунчалышт почеш, образцовый школ-влакын сетьышт ышталтын. Тыге 1933-1934 тунемме ийыште, Марий областной калык образованийын пӧлкажын кӱштымашыж дене келшышын, кундемысе кок тунемме вер образцовый лийын, нунын кокла гыч иктыже – Кужэҥер районысо Йывансола школ. Лач тудын йоча духовой оркестрже, тыгак «Алсаска» образцовый художественный самодеятельный коллективше уло республиклан чапланыше лийыныт… Таче школ кузе ила, мыняр тунемше шинчымашым пога манын, чыным ойлаш гын, тӱжвачын ынде тоштерла койшо кок пачашан пу оралтын омсалондемжым вончышым…
Адакат эртышыш ончалаш гын, тиде школлан тӱҥалтышым эше 1896 ийыштак ыштыме. Тунемме верын тачысе оралтыжын икымше пачашыжым 1929 ийыште чоҥымо, а кокымшыжым – 1934 ийыште. 2005 ий гыч вуйлатышылан ыштыше, Калык просвещенийын отличникше, Марий Эл Республикысе образованийын сулло пашаеҥже, ынде чылаже 40 ий утла туныктымо аланыште тыршыше Нина Валентиновна Якимован мутшо почеш, школым ик ганат капитально олмыктымо огыл.
– Ондакше туныктышо коллектив кугу лийын, пелыже утла – пӧръеҥ-влак. Ачалыме пашам тӱҥ шотышто нуно шуктеныт. Кызытат шке вий да кунамже ача-ава-влакын полшымышт дене тӧрлатен толына, – ойла тудо. – Кажне ийын гаяк леведыш шӱтла, тушеч вӱд йоген пура.
Ончычсо семынак школышто актовый зал уке, столовыйыш вес оралтыш кайыман. Спортзалжымат кок классым иктыш ушен келыштарыме, лач тушто мероприятий-влак эртаралтыт, но пытартыш жапыште тидыжым кугурак классыштат ышташ лиеш. Молан? Йоча шагал да.
– Тунемше-влакын чотышт кажне ийын шагалем толеш, – умбакыже ойла Нина Валентиновна. – Кугурак ийготан-влакын ойлымышт почеш, шке жапыштыже школыштына 500 йоча лийын гын, таче кечылан – 24, а йочасадыш 12 икшыве коштеш. Кызыт мемнан 1-ше гыч 5-ше да 9-ше класс-шамыч улыт, молыжо уке. Тенийысе тунемме ийыште 1-ше классыш 4 йоча толын.
«Йывансола кундемдам «изи» манаш ок лий, молан тынар йоча веле?» йодышемлан вуйлатыше тыге вашештыш:
– Туге. Школыш тунемаш Йывансола, Кӱшыл да Ӱлыл Регеж, Купсола, Кораксола, Шӱргыял гыч коштыт. Но яллаште самырык-влак шагалын улыт. Шукынжо пачерым Шернур посёлкышто налыныт, тушко илаш кусненыт, южыжо олашке каеныт. Мемнан тӱшка ялозанлыкшат тыршен пашам ышта гынат, нуно огыт код.
Туге гынат школын пашаче ешыже вуйым ок саке, туныктышо-влак йӧратыме сомылыштым умбакыже шуктат да улшо икшыве-влаклан кӱлеш шинчымашым да воспитанийым пуаш тыршат. Школышто тачат 22 еҥан профсоюз организаций уло. Окса дене кылдалтше да моло йодыш лектеш гын, чылажат икте-весе дене мутланен ышталтеш. Самырык специалистат уке огыл. Мутлан, коллективыш англичан йылмым, тыгак математикым туныктышо-влак ушненыт. Но физик, историк толыт гын, эшеат сай лиеш ыле.
Вуйлатышын мутшо почеш, учебно-наглядный пособийым (но тудым кажне ийын уэмден толаш ондак йӧн лийын гын, кызыт уке), тыгак компьютер техникым налын шуктымо, интернет дене пайдаланаш йӧн уло, кокымшо ий школым «канде тул» ырыкта.
– «Школ автобус» мемнан уке, йоча-влак йолын эн шукыжым кок километр гына ошкылыт. Шыжым толыда гын, кудывече мучко велосипед-шамычым ужыда ыле, а чот луман годым – ечым, – умбакыже ойла Нина Валентиновна, – Йоча шагал гынат, ме тӱрло мероприятийым эртарена. Тидын шотышто мыланна верысе культур пӧртын, тыгак книгагудын пашаеҥже-влак полшат. Тунемше-влаклан тӱрлӧ кружок пашам ышта, нуно «Алсаска» художественный самодеятельный коллективыш коштыт, гармоньым шокташат тунемыт.
Ынде ончылно палемдыме духовой оркестр шотышто мутым лукташ жап толын шуо, очыни. Чаманен каласыман, таче кечылан тудо школышто уке – адакат йоча шагалемын да.
– Адакшым мыйжат сулен налме канышыш лишемам, – каласыш шке жапыштыже Кужэҥерысе Йоча искусство школ гоч духовой оркестр отделенийым вуйлатыше, Россий Федерацийысе общий образованийын почётан пашаеҥже Владимир Ильич Вершинин. – Но гармоньчем-влак улыт.
А духовой оркестр дене региональный конкурслаштат участвоватленна, кок гана 2-шо верым налынна, лауреат, дипломант лийынна…
Чыла тидын нерген тудо моткоч шуко каласкален кертеш. Коеш, йокроклана, но, мом ыштет, илыш ончыко кая да вашталтышым конда… Владимир Ильич спортзалыште верланыше изи пӧлемын омсажым почо да семӱзгар-шамычым ончыктыш…
Тысе туныктышо-влак дене марий йылме шотыштат мутым тарватыде ыжым керт. Марий ялыште верланыше моло школ семынак таче тыште тиде йодыш тургыжландарыше.
– Йочасад гычак ӱдыр-рвезе-влак шукыжым рушла кутырышо толыт, сандене марий йылме урокым эртараш йӧсырак, – каласыш школышто 27 ий тӱҥалтыш класслам туныктышо, икымше категориян педагог Людмила Прокопьевна Макарова.
– Марий йылмым кугыжаныш семын огыл, шочмо йылме семын туныктена. 9-ше классыште арнялан тудлан да литературлан 3 шагат пуалтеш, 5-ше классыштат тыгак. Мыйын шонымаште, тиде шагалрак, – ойла марий йылмым да литературым, тыгак руш йылмым да литературым туныктышо, образований сферыште 25 ий тыршыше Людмила Александровна Малинина.
– Ондакрак тунемше-влак марла почеламутым возаш тыршеныт гын, кызыт тыгай кумыл огеш шижалт. Тиде тургыжландара, но сайлан ӱшан садак уло. Ончыкыжымат школна пашам ыштыже, ынже йом манын ӱшанен илена. Вет тудын илыш-йӱлаже моткоч поян, тудын шулдыржо йымач ятыр лӱмлӧ еҥ – поэт, пистель, артист, ялозанлык вуйлатыше-влак да молат – лектын, илышыште шканже верым муын. Школжо вет ялым куча… – чон йӱлен каласыш вуйлатыше.
Г.КОЖЕВНИКОВА
Авторын фотожо
