Кодшо ийын Мер Каҥаш вуйверын пытартыш заседанийже Шернур район Кукнур селаште эртен. Тушко вуйверын еҥже-влак деч посна районысо вуйлатыше-влак, культур да образований пашаеҥ-шамыч лийыныт.
Погынымаш Кукнур кундемын гимнже дене почылто. Тудым верысе школ туныктышо-влакын хорышт йоҥгалтарыш. Оньыжа Э.Александров, толшо-влакым саламлышыжла, тачысе кечын Марий калыкын ХI-ше погынжылан ямдылалтме да тудым эртарен колтымо йодыш ик эн тӱҥ манын палемдыш.
Шернур кундемысе марий активлан саламлыме мутыштым Марий Эл правительстве вуйлатышын икымше алмаштышыже, вуйверын еҥже М.Васютин ден район администрацийым вуйлатыше Л.Кугергин ойлышт да кундемым тӱзатыме верч пашам ончыкыжымат икойыш шуын ышташ темлышт.
Марий калыкын ХI погынжын резолюцийже район кӱкшытыштӧ кузерак шукталтме нерген Мер Каҥашын еҥже А.Швецова радамлыш. Августа Алексеевна марий йылмым аралыме да вияҥдыме йодышым районысо библиотеке, культур учреждений-влакын пашашт гоч ончыктыш. Нунышт лӱмлӧ земляк-влак (Ким Васин, Шабдар Осып, Йыван Кырла, А.Конаков, З.Ермакова…) дене кылдалтше электрон книга-шамычым, «Немда кундем» аудиокнигам, марий йӱлам аралыме шот дене республик кӱкшытан «Юзо шондык» конкурсым да ятыр моло мероприятийым эртарен шогат. Тылеч посна Марисола кундемыште Марий самырык тукымын Х слетшо, туштак шкешотан Пеледыш пайрем эртеныт. Тидыже эн ончычак Шернур кундемлан кугу пайдам конден – марий шӱлышым утларак тарватен.
Районышто этнотуризм моло дене таҥастарымаште кугун огеш вияҥ гынат, тӱҥалтыш уло. 2016-2018 ийлаште «Матур» организаций гоч финн тургруппо-влак толеденыт. Тидланже Кужнур ялыште 4-5 еш шке сурт-печышкыже илаш пуртен, марий йӱла, кочкыш да пайрем ойыртем дене палдареныт. А теве Кукнур кундемыште 2012 ий гычак марий Йӱштӧ Кугыза дене кылдалтше проект илышыш шыҥдаралтеш.
Шернур кундемыште марий йылмым туныктымо нерген образований да самырык-влакын пашашт шотышто пӧлкам вуйлатыше Людмила Смирнова кумдан каласкален:
«Районышто 16 йочасад гыч иктыже, Лажъялысе «Шонанпыл», тунемме процессым марий йылме дене эртара. Моло вереже арняште 2 гана марий йылме занятий улыт. Чылажге 7 ияш марте — 1141 йоча уло, тышеч марийже – 835(73%), рушыжо — 287, вес калык гыч – 13 йоча. «Колокольчик» йочасад 2019 ий гыч «Электронные образовательные ресурсы в обучении дошкольников родному (марийскому) языку» экспериментальный площадкыш ушнен. Посёлкысо йочасадлаште марий кабинет-влак улыт. Кажныштыже марий йылме дене учебный пособийым, сылнымут литературым, дидактический модыш-влакым, марий калыкын историйже да культуржо нерген материалым муаш лиеш. Занятийлаштат национальный темым кумдан кучылтыт. Кугу вер марий калык модышлан, йомак-влакым модын ончыктымылан ойыралтеш. «Ӱярня», «Шорыкйол», «Кугече» марий калык пайрем-влак эртаралтыт. Воспитатель-влак интерьерышкат марий шӱлышым пурташ тыршат. Марий уголок-влакым кажне дошкольный учрежденийыште ужаш лиеш.
Районысо школлаште 2019-2020 тунемме ийын 2336 йоча шинчымашым пога. Тышеч 1768 (75,6%) тунемшыже — марий.
13 общеобразовательный учрежденийыштыжат региональный компонент учебный планыш пурталтын. 2019-2020 тунемме ийын шочмо марий йылмым – 701 (30% ) — 8 школ), кугыжаныш марий йылмым ИКН дене интегрирований йӧн дене – 1429 (42,04%) — 6 школ), руш йылмым (шочмо йылме семын) – 672 (28,7%) — 5 школ) йоча тунемеш. Нине предметлам 19 туныктышо вӱда.
Тунемме процессым эртараш у учебно-методический пособий-влак лектынак шогат. Тиде пашаште мемнан районышто пашам ыштыше туныктышо-влакат тыршат. Теве Л.Алмаматова ( Кукнур школ) 7,8,9 класс тунемше-влаклан марий йылме дене паша тетрадь-влакым луктын, урок деч ӧрдыжсӧ пашалан «Марий калык йӱла» примерный программым возен, тыгак студент-бакалавриат-влаклан «Пайрем йӱла» примерный программым ямдылен. Кукнур школынак тӱҥалтыш класслаште туныктышыжо-влак Т.Конакова, Д.Таныгина, Э.Алгаева, З.Куликова марий йылме дене урокышто да урок деч ӧрдыжсӧ пашалан келыштарыме «Шочмо йылмын семже» методический сборникым луктыныт (2016-2017 тунемме ий).
Туныктышо-влакын профессиональный мастарлакыштым пойдараш район да республик кӱкшытыштӧ эртаралтше семинар-влак кугун полшат. Марий йылмым, литературым, ИКН предметым туныктышо-влаклан кӧра районыштына марий йылмым, йӱлам арален кодымаште кугу паша ышталтеш. Йоча-влак дене шуко конкурс, пайрем, научно-практический конференций-влакым эртарат. «Шочмо марий кундемем», «Еш архив», «Наукышко икымше ошкылем» проект дене слет да конференцийлаште выступатлат. «Самырык тукым», «Пеледше тукым», «Колумб лудмаш» конкурслаште йоча-влакын творчествылан шӱман улмышт рашемдалтеш.
М.Шкетан лӱмеш Марий театрын 100 ияш лӱмгечыжлан, Театр идалыклан пӧлеклалтше мероприятий-влак школлаште, йочасадлаште эртеныт. Россий кӱкшытысӧ сочинений конкурсын «Шочмо марий йылме дене возымо эн сай сочинений» номинацийыштыже, республик кӱкшытыштӧ кокымшо гана эртыше «Мый да шочмо йылмым туныктышем» йоча усталык конкурсышто тунемшына-влак сеҥышыш лектыныт. Самырык юнкор-влакын возымышт районысо «Шернур вел», «Край Сернурский», «Ямде лий» йоча газетлаште, «Кече» журналыште савыкталтеш.
Школлаште проект пашам виктарен колтымылан кӧра, лӱмлӧ поэт да писатель-влак, шочмо кундем нерген мультимедийный ресурс пойдаралтеш. Марий йӱлам, культурым вияҥдымаштат районысо туныктышо-влак лым лийде тыршат.
Туге гынат, тынар шуко пашам ыштен шогымо жапыштак, нелылыкат уло. Теве Марисола кыдалаш школ ятыр самырык авторым куштыш. Нуно варажым палыме писатель лийыч. Пытартыш жапыште ятыр школышто сылнымут кружок-влак пашаштым луштарышт. Тидым ылыжтен колташ илыш, шочмо сылнымутын ончыкылыкшо нерген шонымаш йодеш. Садлан юнкор-влак дене пашам вияҥден колтыман.
Учебно-методический пособийым лукмаш – образованийыште вес кугу йодыш. Школлан кӱлешан учебно-методический пособийым жапыштыже пуэн шогымо паша начаррак кая. Тунемме пособий-влак эше ситат гын, туныктышылан методический пособий-шамыч моткоч тошто улыт, але лийынжат огытыл.
Кажне туныктышо шочмо йылмын, литературын, культурын кӱлешлыкшым раш пала. Чаманен каласыман, чыла ача-ава национальный культурлан, йылмылан кумылаҥдымым кӱлешлан ок шотло. Садлан образовательный учрежденийлаште ача-ава коклаште шочмо йылмын кӱлешлыкше нерген умылтарымаш пашам наҥгаенак шогыман.
Тидым школ верысе вуйлатыше орган, мер организаций-влак дене пырля гына кӱлеш кӱкшытыштӧ виктарен колтен кертеш.
Туныктышо-влакым ончыкыжым эше шуко паша вуча. Нуно калыкын ӱшанжым шукташ, поро чонан, пашам йӧратыше, ӱшанле тукымым кушташ шонымо кумыл дене илат».
Оньыжа Эдуард Александров ныл ий ончычсо калык Погынын резолюцийыштыже палемдыме эше икмыняр пунктшо шукталтмым рашемдыш.
Вес йодыш Марий калыкын ХI калык погынышкыжо сайлымаш кампаний дене кылдалтын. Оналмаш Валерий Мочаев делегат-влакын чотышт, погынымаш-влакын графикышт, районласе конференций нерген раш умылтарыш.
Вуйверын еҥже-влак марий Йӱштӧ Кугыза нерген йодышым посна луктыныт ыле. Амалже раш – тиде проект лачак Кукнур кундемыште вияҥеш. Тачысе кече марте мо ышталтын да могай паша эше вуча? Тидын нерген верысе культур да каныме пӧрт вуйлатыше Анатолий Конаков каласкалыш. Эртыше пел идалыкыште культур пашаеҥ-влакын тыршымышт дене кугу шонымаш шукталтын – илем чоҥалтын. Варажым марий Йӱштӧ Кугызан илемже Кукнур кундемыште лийшаш манмым эше 2012 ийыштак темлыше Эдуард Чемышев, ты проектым илышыш шыҥдаренак шукташ пижше Светлана Пехметова шке шонымашыштым ойлышт. Александр Кугергинын палемдымыж почеш, районышто ынде Россий кӱкшытан кок бренд уло: иктыже — «Лукоз» агрохолдинг. «Шернур легенде» сырже Марий Элын брендше лийын шуын. «Ӱшанена, марий Йӱштӧ Кугыза проектат кумдан чаплана. А тидланже район вуйлатыше-влак уло вийым пышташ тӱҥалына, — пеҥгыдын каласыш район вуйлатыше.
Михаил Васютин у проектым тарватыше, тудым илышыш шыҥдарыше-влаклан да калык деч пурышо сай темлымаш-влакым вияҥдаш кумылан улмыжлан район вуйлатышылан тауштен. Вет чыланат умылена, марий Йӱштӧ Кугыза проект этнотуризм веле огыл, эн ончычак марий йылмым аралыше да вияҥдаш полшышо тӱҥалтыш.
Тений Шернур кундем кок кугу датым эртарен колташ ямдылалтеш: Марий Элнан да Пеледыш пайремын 100 ияш лӱмгечыштым. Кокымшо датыже драматург да сотемдарыше Александр Конаков ден чак кылдалтын (тудо пайремлан негызым пыштен). Заседаний деч вара вуйверын еҥже-влак Александр Федоровичын бюстшо воктеке пеледышым пыштеныт. Бюстшым эртыше ийын сентябрьыште Кукнур кыдалаш школ ончылан вераҥдыме.
Мучашлан чыланат марий Йӱштӧ Кугызан илемышкыже каеныт, тусо йомак корно дене эртеныт.
Светлана ПЕХМЕТОВА
Денис Речкинын фотожо