Тӱвыра пашаеҥын пашажым шукынжо куштылгылан шотлат. Кӧ тиде аланыште ыштен ончен огыл гын, мутат уке, тидым огеш пале. Ты сомылым шуктышо-влак калыклан куаным кондат, илышнам веселаракым, оҥайракым ышташ тыршат. Культур пашаеҥ-влак чынже денак куаным кондышо улыт, арам огыл нуно йӱдшӧ-кечыже манме гай пашаште тыршат, эсогыл канышымат, пайрем кечымат шотыш огыт нал. Южгунам чонышт шортеш гынат, калык ончыко лектын, шыргыжшаш, воштылшаш да тӱрлӧ мероприятийым эртарышаш улыт.
Тачысе кечылан тӱвыра пашаеҥ-влак калык дене пашам ыштымаште могай йӧным утларак кучылтат? Тиде йодышлан вашмутым кычалаш тӱҥалына.
Республикына мучко 300 утла культур учреждений уло. Тусо пашаеҥ-влак лым лийде тыршат, калыкым кумылаҥдаш манын, тӱрлӧ мероприятийым эртарат. Республикысе калык усталык ден тӱвыра да каныме паша шотышто шанче-методике рӱдерын иктешлымашыж почеш, 2019 ийыште кундемысе культур учрежденийлаште чылаже 60 тӱжем наре тӱшка мероприятий эртаралтын. Ты шотышто эн чотшо Марий Турек, Шернур да Морко районлаште тыршымышт шижалтеш.
Шке кундем калыкын йӱлажым, тӱвыражым арален кодаш фольклор коллектив-влак полшат. Лач нуно тошто муро, куштымаш гоч кушкын толшо тукымлан калыкнан акрет поянлыкшым палдарен да тукым гыч тукымыш шуен кертыт. Фольклор ансамбль кажне гаяк тӱвыра пӧрт пелен пашам ышта. Марий Элыште чылаже 168 фольклор коллектив уло. Нунын кокла гыч коло кандашыже – йоча-влакын, а шымытше — самырык-шамычын. Ончылийысе дене таҥастарымаште ӱмаште 8 коллектив ешаралтын. Ик ансамбль дене республикысе Марий тӱвыра рӱдерыште, Волжск олаште, Звенигово, Оршанке, Параньга районлаште, а иканаште ныл ансамбль У Торъял районышто «шочын». Молгунамсе семынак Юрино районышто ик фольклор коллективат уке.
Культур учреждений-влакын пашаеҥышт йоча да самырык-влакын яра жапышт пайдалын эртыже, нуно усталык шӱлышан кушкышт манын шонат. Сандене уш-акылым пудыраташ келшен толшо программым утларак ямдылат. Мутлан, Кужэҥер районысо Старсела тӱвыра пӧртыштӧ йоча-влакым «Космосыш путешествийыш» намиен коштыктеныт, Советский районысо Вечыныште марий калыкын былиныж ден легендыже-влакым шарналтеныт, а Юрино районысо Красная Люнда культур пӧртыштӧ «Пиратский клад», «Остров сокровищ» квест-влакым эртареныт. Килемар районысо Ардембал ялысе самырык-влаклан кодшо ийын Шочмо элым аралышын кечыж вашеш «На страже Отечества» квест утларак келшен гын, Советский посёлкысо культур пӧртыштӧ «Песню дружбы запевает молодежь» национальный культур фестиваль шукыштлан шарнымашеш кодын.
— Ялысе клубыш калык ончычсо семын шыҥ-шыҥ огеш погыно. Очыни, интернет вияҥме дене шукышт телефон, телевизор, компьютер пелен шинчат. Мутлан, 8 Мартлан концертым эртаренна ыле. Сценыште илалше-влак дене пырля йоча-шамычат мастарлыкым ончыктеныт. Концертыш иктаж 200 еҥ погынен. Тиде садак шагалла чучеш, вет мемнан клубыш воктене улшо шым-кандаш ял гыч калык коштеш, — ойла Морко район Чодыраял тӱвыра пӧрт вуйлатыше Александр Семёнов. — Йоча ден самырык-влак кеҥежым шукынрак чумыргат. Ӱмаште июньышто йоча лагерьыш ятырынак толыныт ыле. Икшыве-влак тӱрлӧ акцийыш ушненыт, турпоходыш лектын, эм шудым монь погенна, стадионыштат капкылнам шуаренна, тыгак ялна деч кок-кум километр тораште верланыше Слава ер воктене куштырам кораҥденна. Тыгак йоча-влаклан тӱрлӧ сценкыште модаш, артист семын койышым ончыкташ пеш келша. Мутлан, ӱмаште кеҥежымак «Йогыландий» спектакльым шынденна. Тудым «Театральная юность» фестивальын районысо турыштыжо ончыктенна ыле, кумшо верым налынна.
А.Семёнов калыкнан йӱлажым арален кодымо шотышто коляна. Тӱвыра пӧртын художественный вуйлатышыже Валентин Петров дене кажне фестивальыш манме гай йоча-влакым ямдылат. Шке палымышт, илалше-влакын ойлымыштлан эҥертен, «Кепшылым руымаш» йӱла почеш, тыгак шинчаш шож шочмеке, але кид малыме годым мом ышташ кӱлмӧ нерген палдарыше сценкым ямдыленыт да «Кугезе вож» фестивальыште ончыктеныт.
Тӱвыра да каныме культур учрежденийлаште илалше-влакланат келшыше мероприятий шагал огыл эртаралтеш. Нунын коклаште 23 февраль вашеш «Супер Дедушка» конкурсым, «Марий касым» шотлаш лиеш. Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан 75 ий темме да Республикнан 100 ияш лӱмгечыж вашеш ӱмаште районлаште ветеран организаций-влаклан «Мир планете Земля» смотр эртаралтын. Тушко любительский коллектив, фотокартычкым, тӱрлӧ кидпашам ышташ, сӱретлаш йӧратыше-влак шукынак ушненыт. Лач тыге илалше-влаклан самырык жапыштым шарналташ, кертмыштым ончыкташ йӧн лийын.
Мутат уке, тӱвыра учреждений-влакын пашаеҥышт кажне мероприятийыш калыкым шуко погаш шонат, сандене тудым жапын-жапын тӱрлым эртараш тыршат. Концерт концерт дене, но южгунамже конкурслашке, шоу-программылашке шукынрак чумыргат. Тидын шотышто кодшо ийын Волжский, Юрино, Звенигово районлаште паша сайын каен.
— Пайрем-влак вашеш але иктаж событий, дате дене кылдалтше конкурсла чӱчкыдынак эртаралтыт. Тушко самырык-влакат, кугурак ийготан-шамычат кумылын ушнат, — палемдыш Волжский районысо администрацийын культур, физический культур да спорт пӧлка вуйлатыше Любовь Казакова.
Куштымаш кас, дискотеке-шамычат калыкым поснак шуко чумырат. Пытартыш жапыште фонограмме огыл, а гармоньчын сылне семже але мурызын мурыж почеш тавалташ кумылан-влак чынжымак шукын лектыт. Кызытрак Володя Матвеевым, Лилия Петуховам, Михаил Веселовым ӱжшӧ-влак ятырын лийыныт. Дискотеке-влак Морко, Шернур, Параньга, Марий Турек, Медведево районлаште сайын эртеныт да шуко еҥым чумыреныт.
Икманаш, тӱрлӧ районысо культур учрежденийыште тӱрлӧ семын пашам ыштат. Тыгодым кажныже шке вийжылан ӱшанен, шийвундым ситараш тӧчен, мероприятийым эртара. Но тидын годымак материально-технический базымат шотыш налман, вет районлашке лектын коштмо годым тошто тӱвыра пӧртым ужмеке, кумыл вола, эсогыл южыштын леведышышт гыч ночко игече годым вӱд вита, пырдыжыштат шӱкшемше, мебельыштат тошто. Тӱрлӧ тӧрсыр деч кораҥаш, тӱвыра пӧрт-влакым изишак ачалкалаш тидын марте тӱрлӧ программе полшен. А кызыт «Культур» национальный проект полшымо дене ӱмаште гына вич культур пӧртым уэмден олмыктеныт.
— Тиде проект полшымо дене 1973 ийыште чоҥалтше тӱвыра пӧртна чынжымак у тӱсым налын. Уэмден олмыкташ лу миллион теҥге утла субсидий ойыралтын. Тиддеч посна «Местный дом культуры» проект полшымо дене ончаш толшо-влаклан пӱкеным налынна, а шке ыштен налме оксана дене сцене вургемым вашталтенна, — рашемдыш Кугу Карлыган тӱвыра пӧртым ятыр ий вуйлатыше Наталья Иванова. — Мемнан деке кеч-могай пайремыш, концертыш, вашлиймашыш калык шыҥ-шыҥ погына. Воктен улшо кандаш ял гыч толыт. Тӱвыра пӧртыштӧ чылаже 22 усталык ушем пашам ышта, тушко йоча-влакат, сулен налме канышыште улшо-шамычат уло кумылын коштыт. 15 самодеятельный коллектив пашам ышта. Тиде оралтыштак верысе книгагудо, Удмурт культур рӱдер улыт. Рӱдер верысе калыкын тӱвыра, йӱла ойыртемжым, ыштыш-кучышыжым арала да вияҥда. Тудо Татарстан, Башкортостан, Киров, Пермь, Свердловск кундемласе удмурт калык рӱдерышт дене кылым куча. Тудын пелен «Зардон» фольклор ансамбль уло. Ты коллектив финн-угор калык-влакын тӱвыраштым шымла, тунемеш. Рӱдерыште кажне ийын тӱрлӧ регион гыч «Гырон быдтон», «Выль жук» удмурт пайрем-влакым, «Золотой каблучок», «Играй гармонь, звени частушка», «Звезды Карлыгана» фестиваль ден конкурс-влакым эртарат.
Адакшым тиде культур пӧртыштӧ тренажёр зал улмо ешартыш оксам ыштен налаш полша. Тушко изиракшат, самырыкшат, илалшыжат уло кумылын коштыт. Тылзаш абонементыштат шергак огыл.
— Кызыт тушто коллективыш коштшо ӱдыр-влак пӱжалтмеш тыршат. Нуно уто нелытым кудалтыме акцийыш ушненыт, — ешарыш Наталья Юрьевна. — Балконымат ме пайдалын кучылтына. Тудо — ик эн волгыдо, чоным кандараш келшыше вер. Тушто моткоч шуко мероприятийым эртарена: шочмо кечым, корпоративым, тӱрлӧ пайремым да молымат. Ял калык йодын толеш гын, тӱжем-кок тӱжем теҥгелан арендыш пуэна.
А тений «Культур» национальный проект полшымо дене эше Оршанке районысо кок культур пӧрт у тӱсым налеш. Сандене ончыкыжым туштат калыкын илышыже оҥайрак да веселарак лиеш манын ӱшаныме шуэш.
Алевтина БАЙКОВА
