Эр кече лекме верыште, Сардаял кундемыште
Марий Турек районысо Сардаял Марий кундемын ик эн мӱндыр лукыштыжо верланен. Эсогыл Озаҥышкат Йошкар-Ола деч шагалрак кудалман. «Лӱҥгалтыш» группын «Шым уреман марий ял» мурыжо вигак ушеш возеш. Сардаялат — шым уреман марий ял. Пеш мотор Сардинка эҥер воктене шинча. Эҥерже ялым чыла велым вӱдылеш. Пуйто могай уремыш от кусно — эре гаяк вӱдшым вончаш логалеш: ик вереже — кӱвар гоч, вес вереже — йолын келын. Олык тайыллаште шыргыктен лекше памаш ятыр уло.
Тыште илыше-влак памашым веле огыл, кундемжымак тӱзатат. Тидыже вигак шинчаш логалеш. А шукерте огыл тушто эртыше Россий кӱкшытан самырык-влакын тӱвыра фестивальышт ты пашалан эшеат кугу шӱкалтышым ыштен. Калыкшак ылыжын, вет эл кӱкшытыштӧ шкем сай велым ончыкташ кӱлын.
Сарда але Сардая?
Сардаял Татарстан ден Марий Эл ушнымо чекыште верланен, санденак Озаҥ велке пашаш коштшыжат тыште ятыр. Эсогыл Татарстанын сулло строительже чап лӱмым налше уло. Ялын лӱмжат татар калыкын шомакшым ушештара. Илем ХVIII курымышто ышталтын. Тидын нерген икмыняр легенде уло. Иктыж почеш, ял лӱм тышке илаш толшо Сардая пӧръеҥ деч куснен. Тудо монгол-татар-влакын ишыктылмышт деч тышке шылын толын маныт. Варажым весе-шамычат тудын деке ушненыт. Тыге ял кушкын.
Вес легенде почеш, ял Сардинка эҥер деч лӱмжым кӱсынлен. Но кумшо версий почеш, ял лӱм «сарда» татар шомак гыч куснен. Татар йылмыште тудо кочкаш йӧршӧ тыглай шудым ончыкта.
Шке жапыштыже ял Сарда пустошь маналтын да Вятке губернийын Малмыж уездышкыже пурен, вара — Татарийыш. 1781 ийыште тушто тынеш пуртымо 66 еҥ илен. 1859-1873 ийласе илем спискыште тудын нерген тыге возалтын: «Сарда пустошь ял ужалаш коштмо Уржум корно деч шола велне вераҥын… Тушто 213 пӧръеҥ ден 234 ӱдырамаш ила. 70 сурт уло. Тушто черке, кумалме пӧрт, ярмиҥга, пазар, фабрик, завод уке улыт… 1890 ийыште школым почмо».
1905 ийысе перепись почеш, ял Арбор волостьыш пурен. Тӱҥ шотышто ялозанлык пашам ворандареныт. Кок вӱдвакш лийын…
Сардаялыште илыше-влак империалист, граждан сарлаште участвоватленыт. Мутлан, Н.П.Прокопьев империалист, граждан, Кугу Отечественный сарлаштат кредалын.
1921 ийыште, шужен пагытыште, шукышт кӱчен коштыныт. Южышт пӧртылын огытыл. Тидлан кӧра кум сурт йӧршеш петыралтын.
1924 ийыште ял Марий автономный областьыш куснен да Сардаял маналташ тӱҥалын. Кок колхозым ыштеныт… Коллективизаций годым шукыштым раскулачитленыт да Урал кундемыш виеш колтеныт.
Кодшо курымын кумлымшо ийлаштыже изба-читальным, тичмаш огыл кыдалаш школым почыныт. «Йошкар пеледыш» ден «Трактор» колхоз-влак вийым налыныт, но сар тӱҥалын. 130 еҥ сарыш каен, пелыж наре веле илыше пӧртылын. Днепрым форсироватлымаште кредалмылан Сардаялын шочшыжо младший сержант Е.А.Алексеевлан Совет Ушем Герой чап лӱмым пуэныт.
1950 ий шошым улшо колхоз-влакым иктыш ушен, «За коммунизм» озанлыкым ыштеныт. Вара, тудым эше икмыняр гана пужен ыштымеке, 1987 ийыште «Сардаяльский» совхоз шочын. Директоржылан В.Д.Кондратьевым шогалтеныт.
Кодшо курымын кудлымшо ийлаштыже школ кандашияш лиеш, вара тудлан ешартыш у оралтым нӧлтат. Илен-толын, фельдшер-акушер пункт, тӱвыра пӧрт, ялсовет ышталтыныт, вӱд пучым шупшыныт, газым пуртеныт.
«Пӧръеҥ кодын огыл»
Чаманен каласыман, тачысе кечылан тыште тӱшка озанлык уке, контор оралтыжат лунчырген шога. Ялжат Карлыган ял шотан илемыш пура, администрацийжат туштак. Школат тоштемын, но куан увер уло: лишыл жапыште уым чоҥышаш улыт. Верысе школышто туныктышо ӱдырамаш-влакын чон коржын ойлымышт шарналтеш: «Эсогыл шыжым вольыкым шӱшкылаш пӧръеҥым муаш неле. Тыгак орланена нунын деч посна».
Чынжым гын, пӧръеҥ-влак улыт, но нуно я Москваш, я Озаҥыш, я Йӱдвелыш пашаш коштыт. Олмешышт ял илышым, суртыштым ӱдырамаш-влак тӱзатат.
Тӱзатат манашат чынлан толеш. Ялысе сурт-влак пеш сылне улыт. Шукыштын тӱжвал сыныштак шотан оза улмо нерген вигак шижтарат. Чоҥалтше у оралтат ятыр.
Сардаял мучко — экскурсий дене
Чынжымак, ял мучко экскурсий денат коштыктат. Тидлан тыште школышто организатор пашам шуктышо Ольга Семенова вуйын шога. Тудак фестивальыш толшо ӱдыр-рвезе-влакым сылне верла дене палдарыш. Нунын дене пырля мыят ял мучко эртышым. Фестиваль чынжымак ялым тӱзатымаште кугу шӱкалтыш лийын. Ямдылалтме годым чыла шотыш налыныт: ялым тӱзатыме, уна-влакым пукшен-йӱктен, мончаш пуртен лукмо, кидпашалан туныктымо тӱрлӧ мастер-класс-влакым эртарыме шотышто… Мутлан, верысе калыклан да уна-шамычлан пырля погынен канаш да жапым веселан эртараш олык лапыште лӱмын вер келыштаралтын. Тушто йӱран годымат погынаш лиеш. Эсогыл туалет, мушкылтмо, тулолмо йыр шинчылтме вер улыт. Тулымат шупшмо. Тымарте ял пайремым вес вере эртареныт. Но тидыже йӧнан лийын огыл, тудо ӧрдыжтырак верланен. Ик эн жаплыме памашымат, йыржымат йытыраен шындыме. Пеледышан клумбо-влакым келыштарыме. Сардинка эҥер гоч икмыняр вере у кӱвар, вончак-влакым ыштыме. Овда коремыштат мотор пейзаж почылтеш. Кугу Отечественный сарын участникше-влаклан, землякышт, Совет Ушем Герой Е.А.Алексеевлан шарныктыш-влакым почыныт. Ялыш пурымаш кумдыкат ойыртемалтше. Пасу капка гай кок велымат курык кокла гоч эртыман. Ял калык шкежак чолга. Мутлан, Токсанай уремыште илыше-влак эсогыл фестивальыш толшо-влакым шке кумылын, марий ӱстел чесым поген, вашлийыныт.
Сардаял татар, одо-влакын илыме ялла коклаште вераҥын гынат, тыште марий юмылан кумалыт. Шым ото уло. Кумалтышымат эртарат. Марий юмыйӱла ушемын Марий Турек районысо общиныжым вуйлатыше Г.С.Иванов тысе Сарда ял гычак. Отыш кумалаш коштмат уна-влакым чот ӧрыктарен.
Шоналташ гын, кажне гаяк марий ял шкешотан. Ӧрдыж еҥлан ӧрыктарышыжым шуко муаш лиеш. Сардаялыште кидмастар-шамычат шукын улыт. Иктышт тӱрлӧ модышым, сылнештарышым, аралтышым ыштат, весышт коҥгам оптат… Теве фестивальлан Василий Николаев эсогыл лӱмын ял дене палдарыше фотозонымат ыштен. Толшо-влак тушто кумылын войзалтыч. Шке ончылъеҥыштымат тыште чапландарат да нунын дене кугешнат. Кӧ дене гына мутланаш логалын огыл, чылан шке ялыштым моткоч йӧратат.
С.Носова.
Авторын фотожо-влак.
