«Чаркамут» шомак марий йылмышке шукерте огыл пурен. 1992 ийыште лукмо «Марий орфографий мутерыште» (автор-влак А.А.Абрамова, И.С.Галкин) тиде мут уке, руш вариантше, «тост» мут уло. 2011 ийысе мутерыште гын (отв. редактор И.Г.Иванов) «чаркамут» шке вержым муын. «Рушла-марла» словарьлаштат сӱрет тыгаяк: тоштышто кычалат гынат, от му, а шукерте огыл чумырымо кок томан рушла-марла мутерышке пуртымо.
Тиде мутын мом ончыктымыжым умылаш йӧсӧ огыл, «чарка» ден «мут» шомак-влакым иктеш ушымеке, руш мутым вашталтыше моткоч йытыра марий шомак шочын. Поэт Василий Крыловын (Шулдыр Васлий) 2011 ийыште лукмо «Пайрем ӱстелтӧрыштӧ» книган вуймутшо йымалне «Чаркамут» манынак палемдыме, комышто чаркам ваш пералтен шогышо марий вургеман вате-марий мужырым ончыктышо мотор сӱретым келыштарыме. Лач тиде книга деч вара «чаркамут» марий йылме тӱняшке чоҥештен лекте манашат лиеш, меат таче утларакше ты книгалан эҥертена.
Тиде шомакын шочмо историйже шотышто книган редакторжо, Марий Элын калык поэтше Анатолий Тимиркаев теве мом палемдыш:
– 1996 ийыште, мый тунам «Ончыко» журналын тӱҥ редакторжо лийынам, Василий Крылов коло страницан почеламут подборкым кондыш, «Чаркам нӧлталына» манын лӱмден. Нуным 8–10-шо номерлаште савыктышна. А книгам редактироватлыме годым у шомак шочо – чаркамут. Палемден кодем, 2011 ийыштак тыгаяк сынан вес книга лектын. Акак-шӱжарак Алевтина Карпова ден Алена Левагина пайрем годым ойлымо саламлымаш-влакым иктеш чумыреныт. Редакторжо, Марий Элын калык писательже Юрий Галютин, вес мутым шонен луктын: «Пайреммутпого». Тыгаяк сынан «У кечым шыргыж вашлиям» книгам Зинаида Шабалина луктын.
САЙ ДЕЧ САЙ УНАМ ТОЛЫН…
Чаркамут – тиде пайрем годым саламлен каласыме шомак лудыш. Шочмо кече я сӱан, родо але вуйлатышына-влакын лӱмгечышт, аза шочмаш, ӱдыр йӱышыжӧ – ончыл толмыжо, календарьыште йошкар чия дене палемдыме тич пайремже – чаркам темалтена да, чаркамутым пачаш-пачаш ойлен, ӱстелтӧрыштӧ шинчыше-влакым шунена. Ойлымына годым эн чапле, шӱмеш вочшо, кумылым савырыше шомак-влакым кычалына. Шукыж годым почеламут корныла дене шӱм-чоннам почына:
>Эр кечым куанен вашлий,
Кужу ӱмыран тый лий.
Эртен кайыже ойгет,
Пиал дене темже ӱмырет;
кунамже муралтен колтена:
Ончалза-ян вуйышкем, ончалза-ян ӱмбакем –
пеледышан шовычымат пидылдалденам.
Ончалза-ян ӱстел покшекем, ончалза-ян ӱстел йырем –
Пеледыш гай уна-влакем толын улыт.
Чаркамутым эн ондак суртоза але пайрем касым эртарыше пелешта. Тудын почеш кугурак еҥым сугыньмутым каласаш йодыт. Вараже шке шот дене моло-влакат чаркамутым ойлаш тӱҥалыт. Марий мутвундын поянлыкшым келгын, сайын палышын чаркамутшо чаплын, сӧралын йоҥга гын, «О-о-о, чылт поэт гаяк кертат!» – мокталтат. Ешартышыжлан сценысе артист семын койышланен колта гын, оксала тарлен ӱжмӧ тамадамат ӱмылта. Кудыжо, черет шумеке, «Чыла ойлен пытарышт, мый тыланыме мутышкышт ушнем» манын вуйжым утара. «Южо саламлыше еҥ тымарте кучылтдымо, эн поро, ласка, ныжылге мутсаскам пӧлеклынеже гынат, йылмыже ок кай, тӱҥгылгымӧ гай лиеш. Рушла-марла ойлышташ веле тӧча», – пеш чын палемденыт кӱшнӧ ончыктымо кокымшо книган авторжо-влак. Кумдан палыме марий этнолог, историй науко кандидат Н.С.Попов палемда:
– Ӱстелтӧрыштӧ пырля йӱын-кочмо годым поро сугыньым, тыланымашым ойлымо традиций калыкнан илышыштыже ожнысекак лийын. «Сай деч сай унам ончаш порсын деч ныжыл кумыл кӱлеш», – ойлалтеш марий мурышто. Ныжыл кумылым шочыкташ порсын гаяк ныжыл мут але шӱмеш логалше муро полшен. Ожнысо калык утларакшым шке чоншижмашым муралтен ончыкташ тыршен. Муро гочын кажне еҥ ӱстелтӧрыш родо семын пагален ӱжмылан, чевер чеслан таум ыштен, суртозам да родо-шочшо-влакым нимо дечат чот пагалымыжым, нунын улан илыш дене чапым налмыштлан куанен йывыртымыжым ончыктен, Юмо ончыкыжат тичмаш поян илыш дене куандарыже манын тыланен. Чаманаш логалеш, мурен тыланымаш койышым калык эркын мондаш тӱҥалын.
Мурен тыланыме олмеш мут дене саламлен-тыланен каласыме ой, иктаж-мо але иктаж-кӧ верч аракам подылаш темлыме (чаркамут) традиций илышыш шыҥа. Тунам, В. Крылов манмыла, марийын чаркамутым ойлымо традицийже лийын огыл.
– Арака йӱмаш марий илышыште ХХ курым тӱҥалтыште гына вияҥаш тӱҥалын. Ожнысо калык аракам шагал йӱын, пайремлан утларакшым пӱрым, пурам ямдыленыт, икте-весыштым чарка дене огыл, а пурагорка да ташлама дене сийленыт. Лӱмжылан пелштоп аракамат налыныт, но тудым тӱрвыш тушкалтен гына онченыт. Аракам йӱктымӧ годым ик чаркам гына кучылтыныт.
Чарка дене пералтен йӱмӧ йӱла марий яллаште Кугу ачамланде сар деч вара веле илышыш пура. Тунамак Совет элын, областьын, районын да колхозын волгыдо ончыклыкшо верч, партийым, элым вуйлатыше еҥ-влаклан пеҥгыде тазалыкым тыланен подылмаш койыш вияҥеш. Тыге марий пайрем годымат ӱстелтӧрыштӧ шинчыше-влакым кумылаҥден, шулык вийым йодын каласыме мутым (чаркамутым) ойлаш тӱҥалыт, – умылтара Никандр Семенович.
Чаркам пералтыме традиций Российыште шукерте ожнак лийын. Шымлызе-влакын шонымышт почеш, тыгай койыш Юмым, кавасе вийым сӧрвален пелештыме акрет годсо традицийым ушештара. Мутлан, абхаз калык йылмыште юмылан пелештыме мут (молитвам) да тост ик шомак дене рашемдалтеш.
Марий этнографын шонымыжо почеш, чаркамутым тачысе марий илыш-койышын ик раш палдырныше ойыртемжылан шотлаш лиеш. Тудо марий йӱла, шомакын Ю вийжылан ӱшанымаш традиций негызеш шочын, юмут, кумалтышмут, сугыньмут, муро-влаклан эҥертен вияҥеш. Чаркамут юмут семынак айдемын кӧргӧ вий-куатшылан, йоҥгалтше ойын шукталтын кертмыжлан ӱшаныме негызеш чоҥалтеш. Но тудо Ю вийым огеш ушештаре, полшашат ок йод. Чаркамутым пелештыше айдемын илыш пӱрымашыжым сай могырыш вияҥдаш тырша, но кумалтышмут семын Юмым ок сӧрвале. Чаркамут пайрем мурын ӱмылжӧ семын палдырна. Шуко тыланымаш муро негызеш шочеш, муро семынак айдемым куандарен мокта, кумылжым, чапшым нӧлта, тудлан Юмо пӱрымӧ пиалым, тазалыкым йодеш.
Чынжымак, чаркамутым ойлымо годым утларакше шоҥгыеҥ да илалше-шамычын марий ойпогылан эҥертен пелештал колтымыштым аза шочмеке, ӱдыр налме годым, шочмо кечым палемдыме жапыште, у суртышко илаш пурымо почеш кызытат колына. Мутлан, сӱан годым «индеш эрган, шым ӱдыран лияш»,«41 тушманым тошкалын, 41 порым налын кынелаш» сугыньлат. Кузе йымыжан да куатлын йоҥга!«Эр тӱтыра нӧлтен пуыжо, кас тӱтыра волтен пуыжо», «эр кечыла нӧлталтын, тылзе гай волгалтын, шӱдыр гай йылгыжын», «ший окса гай волгалтын», «вараксим гай вычыматен, порсын гай ярымалтын, вашла йӱксӧ гай йӧратен» илаш тыланат.
Тостым ойлымо сомылым кызыт чот «куштылемденыт»: кевытлаште ямде открытке-влакым ужалат, пӧлекым кучыктымо годым лудын пуаш веле кодеш. Марла возымо тыланымаш-влакымат савыкташ тӱҥалыныт. Марий телевиденийыште «Шӱмсем пӧлек» передачыште, Марий Эл радио дене йоҥгалтше «Мурсем пӧлек» концерт программыште саламлен каласыме тыланымаш-влакымат чаркамут семын кучылташ лиеш, очыни.
ЧЕВЕР ДЕЧ ЧЕВЕР МУТАРШАШ
Марла (возымо, ойлымо) чаркамутым кызытсе калык ойпого (фольклор) але сылнымут жанр семын аклаш лиеш. Тидын шотышто марий йылмызе, шанчызе, доцент, филологий шанче доктор, профессор Раисия Кудрявцева тыгерак умылтара: «Тост – тиде эн ондак фольклор жанр. Фольклор жанр негызеш литератур жанр шочын. Тугеже литературышто тостым сылнымут произведенийын жанрже семын ончаш лиеш. Литературын видше семынат аклаш лиеш, вет тост прозо формо денат, поэзий формо денат вашлиялтеш, тыге литературный род кышкар гыч лектын шога. Но кунам ме тостым литератур жанр семын ончена, обязательно конкретный авторжо лийшаш. Фольклорышто автор уке, тушто тӱшка автор – калык, а сылнымут – тиде посна авторын посна (индивидуально-авторский) усталыкше».
Тиде шот гыч ончалаш гын, «Пайрем ӱстелтӧрыштӧ» книгашке Михаил Якимовын, Юрий Галютин-Ялзакын, Осмин Йыванын, Вячеслав Абукаев-Эмгакын, Гани Гадиятовын, Василий Регеж-Гороховын, Светлана Эсаулован, Эврик Анисимовын, Анатолий Мокеевын, Анатолий Бикын да моло поэтын, Василий Крыловын шкенжынат ятыр почеламутышт пурталтын.
Мо эртен гын, ит чамане,
Ончык сайжым тый вучал.
Рвезе пагыт эртыш манын,
Шӱлыкаҥын ит ончал! (А.Бик)
Чаркамутым «аван шӱмжӧ» гай поэзий дене иктӧр нигузеат шындаш ок лий, но нунат почеламут возымо кышкарыш пеш лачымын пурен шинчыт, рифмат, ритмат – верыштышт. Лудына:
Ӱмыретын порсын шӱртӧ
60 ийым чумырен.
Мундыратше ынже шӱртньӧ,
Жапым тушко пӱтырен.
Шоныметым тӱрыс шукто,
Лий таза да весела,
Муралталын веле колто,
Кӱшыч тек пиал вола! (А.Карпова, А.Левагина)
Але теве Марий радиом вуйлатыше, марий еҥын кумылжым савырен моштышо Вячеслав Кольцовын кеч кугу сцене, кеч фуршет-касыште каласал колтымыжо:
Лиеш гын, илыза пырля.
Ош кече йӧраташ мемнам ӱжеш!
Кӧн мастарлыкше сита, чаркамутым одо, эллегий, эпиграмме да моло семынат возен кертеш.
Прозо форман чаркамутым почеламут семын наизусть тунемын толашаш ок кӱл, шукыж годым ӱстелтӧр кокла гыч кынел шогалын, вик ойлена. Йылмынаже гына яклака лийже. Но икмыняр ой-каҥашым шотыш налаш уто огыл. Юбилярым саламлымыда годым тудым пачаш-пачаш моктыза, илыш-корныжым шергалза, «а шарнет?» манза да… Тыге чаркамутда ойлымашышкат савырнен кертеш. Притче негызеш ойлымо тост кумылым налеш. Анектодым але иктаж манеш-манешым тушкалтыза да мучашлан «Айста подыл колтена!» ойлаш ида мондо.
Вуйушым пудыратылме огеш шу гын, адак ямде возымо утара. Теве: «Ойлат, пӱнчын пеҥгыдылыкшым йӱштӧ годым палет, а чын айдемыным – неле жапыште. Ме юбиляр дене кужу корным эртенна. Манмыла, ик пуд шинчалым кочкынна. Жап йогын вӱд гаяк эрта. Тудын ӱпшӧ гына чалемын. Кумылжо, койыш-шоктышыжо ончычсо гаяк кодын. А могай шинчаже? Йӱлышӧ! Айста ветеран-влакын йӱлышӧ кумылан улмышт верч йӱын колтена!» (В.Крылов); «Авай, илыш толкын тыйым тӱрлӧ семын терген гынат, нигунам вуйым сакен отыл, чыла неле-йӧсым сеҥен, ончык ошкылынат. Палена, тый эре мемнан верч колянен илет. Кеч ме кызыт тӱрлӧ вере илена, шӱм-чонна дене эре пеленет улына. Пӱрымашлан ӧпкелыде, илышлан йывыртен иле!»(А.Карпова, А.Левагина).
Чаркамутышто, сылнымут произведенийысе семынак, тӱрлӧ йӧн кучылталтеш. Утларакше вурс, тумо (акрет тумо), Онарын гай тазалыкым; пасу йолгорно (кужу корно), Элнет эҥер гай кужу ӱмырым; памаш вӱд гай яндар, чодыра (марий) гай поян; пеледышан олык, чевер шурнан пасу гай поян гай илышым тыланат. А теве В.Крылов ӱдырамашым планете дене таҥастара: «Ӱдырамаш – тиде умылыдымо планете. Туалгын, ӱстелтӧрыштӧ шинчыше ӱдырамаш-влак тек планете лийыт. Тек нунын деке, кеч шуэнракын гынат, пӧръеҥ космонавт-влак толын коштыт! »
ИКТЕШЛЕНА
Тыгеракын, чаркамут жанр марий илыш-йӱлаште, тӱвыраште тӱрлӧ могырын, тӱрлӧ шӧрынжӧ дене ойыртемалт палдырна. Тудын йылмыже поян, писе, тунамак мыскара кумылан, айдеме чоным ылыжтен кертше. Чаркамут айдемым мокта, поро койышыжым калыклан туран да раш ончыкта, рвезе тукымлан вияҥаш полшышо примерым палемда, шочмо калыкнан ушакылжым, куатшым почын пуаш полша.
Кӱшнӧ лончылымына гыч коеш, кугезына-влакын лийын йӱла: пурагоркашке пурам темалтен, чӱчкалтен-муралтен, шергакан унаже-влакым сийлен. Тиде йӱлам южо тукымышто, южо ешыште кызытат аралат. Но, чаманен каласыман, арака чарка дене таҥлалт илышыжат шукын улыт. Марий калыкын ожнысо койыш-шоктышыжым пӧртылтена гын, ме шкенан почешна яндар ушакылан, таза капкылан, тыматле шӱм-чонан самырык тукымым арален кодена.
Лидия СЕМЕНОВА