1991 ий 12 апрельыште Марий АССР министр-влакын Советышт Марий самырык театрым ыштыме нерген пунчалым луктеш. Театрын художественный вуйлатышыжлан Иркабаев Олег Геннадьевичым шогалтат.
Марий самырык театрын художественный вуйлатышыже О.Г.Иркабаев:
«Театр почмо нерген эше 1990 ийын шошымак мутланаш тӱҥалме.
А лийынже теве кузе: 1989 ийыште мылам Шкетан театр гыч каяш логале. Ондак Тула оласе театрыште спектакльым шындышым, вара Ставоропольышто. Ставрополь деч вара мыйым шкенан руш театрышке пашам ышташ ӱжыч. Тыге 1990 ий тӱҥалтыште мӧҥгеш Марий респубикышкына тольым. А шошымжо мыйым тӱвыра министр Николай Гаврилов шкеж деке ӱжыктыш. Мийышымат, ончем, а тушто Шкетан театрын лӱмлӧ артистше-влак погыненыт: Виктор Бурлаков, Иван Матвеев, Иван Никитин, Мария Митрофанова, Геннадий Копцев, Юрий Рязанцев, Юрий Алексеев, Галина Ямаева-Иванова. Нуно министр деке мыйым Шкетан театрыш пӧртылташ кӱлмӧ нерген кутыраш миеныт улмаш. Шонымашышт тыгай лийын: марий режиссёр марий театрыште пашам ыштышаш, марий искусствым нӧлтымаште тыршышаш. Лӱмлӧ артист-влакын мыланем ӱшанымышт моткоч шерге лийын, марий искусство верч чон йӱлымыштым умыленам. Но театрыш пӧртыл кертын омыл, садлан мый нунылан каласышым: «Мыйынат марий искусство верч чонем йӱла, лиеш гын эше ик марий театр, уло вием пыштен тушто тыршаш тӱҥалам ыле».
Тиде ойлан Николай Никандрович каласыш: «Йӧра, шоналтена тидын нерген».
Мый умбакыже руш театрыште пашам ыштем. Театрын художественный вуйлатышыже Георгий Константинов дене икте-весым умылымашна сай, сандене уло кумылын спектакльым шындем. Ешартышыжлан туштак Вячеслав Абукаевын «Экзамен» пьесыж почеш марла антипризный спектакльым ямдылем. Тиде пашашке мый денем пырля Нина Османова, Андрей Андрианович, Тамара Краснова, Владимир Юдин ушненыт ыле. Но ик кечын мыйым адак тӱвыра министерствышке ӱжыктат. Тушко адакат Шкетан театрын лӱмлӧ артистше-влак погыненыт. Чылан веран-верышке шичмеке, Николай Гаврилов ойла: «Театр йодышым Правительствыште каҥашыме да руш театр пелен марий театр студийым почмо нерген йодышым шындыме. Руш театрын художественный вуйлатышыже Георгий Викторович тидлан тореш огыл. Мемнан вет марий театр-студийым почаш шонымаш ондакат лийын. «У вий» ушемыште ик гана веле огыл тыгай театрым ышташ кӱлмӧ нерген каҥашенна. Эсогыл тиде студийын пашажым вораҥдарен колташлан Карл Маркс уремыште комсомол обком полшымо дене яра шогышо пу зданийым мыланна пуэныт ыле. Но театр гыч, Марий Эл гычат ик жаплан кайымем дене паша кӱрылтын. Сандене Николай Никандровичын театр-студийым почмо нерген ойлымыжо мылам келшыш, но вигак йодыш шочо: «Руш театр пелен? Марий студийым ышташ гын, тудым руш театр йымалне огыл, а посна театр-студий семын ыштыман». Министрын кабинетышкыже чумыргышо артист-влак тиде ой дене икте-кодде келшышт.
Николай Никандрович тунам мане: «Курыкмарий общественность дечат курыкмарий театрым почмо нерген шукертак серыш пурен. Тугеже тиде серышымат пашашке колтена».
Гаврилов чот тыршыш, документ-влак дене Москошко шумеш кудалыште. А мый тыгодым театрын кӧргӧ пашажлан мо кӱлешым умылкалаш да ямдылкалаш тӱҥальым. Эн ондак у театрлан у кадрым куштыман. Тиде амал дене, мутат уке, ондак Палантай лӱмеш музыкальный училищыште актёр отделенийым почаш кӱлеш. Кудальым Озаҥ тӱвыра институтыш. Тушто тунемме планым шерген лектым, моло документацийым шымлышым. Тыге кеҥеж жаплан музучилищыште у актёр отделений почылтеш да тушко олыкмарий ден курыкмарий группыш ӱдыр-рвезе-влакым погаш тӱҥална. Ме тунемына, ме юарлена, а тиде жапыште 1991 ий 12 апрельыште Марий АССР министр-влак Советын Марий самырык театрым ыштыме нерген пунчалже лектеш.»
А пел ий гыч…
1991 ий, шыже кас. Руш драме театрын кумда залыштыже калык шыҥ-шыҥ погынен. Занавес почылтеш. Зал мучко, чоным кӱрыштын, тошто марий калык сем йоҥгалтеш. Сценыште марий литературын классикше Сергей Николаевын пьесыж почеш «Айвика» драме тӱҥалеш!
Икымше роль, икымше зритель, икымше пеледыш аршаш. Сценыште – самырык артист-влак. Тиде – 1991 ийыште Палантай лӱмеш музыкальный училищыште Марий самырык театрлан артист-влакым ямдылаш лӱмын почмо актёр отделенийын студентше-влак. Нуно училищыште тунемме дене пырляк профессионал сценыште тӱҥ роль-влакым модыт. Мондаш лиеш мо, мутлан, театрын икымше «Айвика» спектакльже гыч Лилия Акпаева ден Светлана Никитинан, варажым Любовь Купсольцеван Айвикаштым, Галина Галкинан Элавийжым, Григорий Майковын Атавайжым, Борис Дмитриевын Шуматшым, Владимир Юдин ден Валерий Степановын Азаматыштым, Олег Пуртовын Ягелдыжым, а изиш варарак Галина Галкинан Сапанижым, Владимир Юдин ден Борис Дмитриевын Айдушыштым, Валерий Григорьев ден Игорь Актугановын Каритоныштым, Любовь Купсольцеван Шымавийжым (М.Рыбаков, «Яндар ден Шымавий»), Александр Купсольцевын Терейжым (М.Шкетан, «Эх, илышет-шеремет»), Светлана Никитинан Серапижым (М.Рыбаков «Эргымлан кузык»), Александр Михайлинын Тулдушыжым (Г.Гордеев, «Ӧртӧмӧ он»), Лилия Акпаева ден Валерий Степановын кок йӧратыше чон Окавий ден Болтушым (Г.Гордеев, «Болтуш») да тулеч моло тулеч моло. Тунам нине артист-влак чыланат эше йӧршеш нӧргӧ – 17-19 ияш ӱдыр-рвезе-влак.
Пеш кугу йӱк дене, кумдан увертара шкеж нерген Марий самырык театр. Калык у театрым да самырык артистше-влакым икганаште йӧратен шында, спектакль ден концертлашкыже рӱж тарвана.
А йӧршын эше нӧргӧ, самырык артист-влак пелен тӱҥалтыш гычак ӱшанле эҥертыш – ондак М.Шкетан лӱмеш Марий театрыште пашам ыштыше Марий Элын калык да сулло профессионал артистше-влак: Юрий Алексеев, Тамара Краснова, Нина Османова, Августва Романова, Валерий Григорьев. Икмыняр варарак театрышке Марий Элын калык да сулло артистше-влак: Андрей Андрианов, Венера Саввина, Валентин Петухов, Василий Домрачев…
Тыге 1991 ий 18 ноябрьыште театрын икымше премьерже – С.Николаевын «Айвика» музыкальный драмыже – самырык театрлан кумда творческий илышышке путёвко лиеш.
Вес кечынже, 19 ноябрьыште, кокымшо премьер – Миклай Рыбаковын марий легенде негызеш возымо «Яндар ден Шымавий» йомак. 2 декабрьыште эше ик премьер – М.Шкетанын койдарчыкше-влак почеш «Эх, илышет, шеремет!..» мыскара спектакль.
Марий самырык театрын художественный вуйлатышыже О.Иркабаев: «Театр почмаш моткоч тургыжланыме, вургыжмо, тыгодымак моткоч куаныме пагыт ыле. Вет марий калыклан у театрым почмаш – тиде шке калыкым вияҥден колтымаште ешартыш вий. Курым-курым годсек тӱрлӧ калык шкенжын тӱвыражым театр гоч вияҥден толын, чон куатшым пойдарен. Театрын вес кугу сомылжо – тудо калыкым шке йырже иктышке чумыраш полша. Кӧргӧ чон дене пойдаралтын, вияҥ толмаш, иктышке чумыргымаш индешлымше ийлаштат, кызытат мыланна, марий-влаклан, моткоч чот кӱлын. Адакшым, театрна-влак шукырак лийыт гыч, марий драматургий, а драматургий дене пырля чумыр литературна вияҥеш. Сандене икымше кече гычак театрнан репертуаржым марий пьесе-влак дене пойдараш тӱҥална. Эн ондакше классикылан эҥертышна. Тиде – лӱмлӧ марий драматург-влак Сергей Николаев, Яков Майоров-Шкетан, Миклай Рыбаков. Умбакыже кызытсе марий драматургийлан кугу верым ойырышна. Тыге, театр почылтмеке, кок ий гыч ту жапыште эше самырык драматург Геннадий Гордеевын марий историй нерген «Ӧртӧмӧ он», «Болтуш», «Мый ом суко садак» трилогийжым шындаш тӱҥална. Тылеч посна мемнан театрыште икымше пьесышт дене калыклан палыме лийыч: Валерий Якимов, Василий Домрачев, Василий Сапаев, Александр Петров, Валерий Абукаев, Валерий Григорьев. Мемнан театрын пашашкыже тыгак Вячеслав Абукаев-Эмгак, Зинаида Долгова, Мария Илибаева ушнышт. Пытартыш жапыште гына театрнан репертуарже икмыняр у марий драматург-влакын лӱмышт дене пойдаралте. Тиде – Владимир Матвеев («Марпа» драме), Владимир Козлов («Рошто поран» драме), Дина Кораблёва («Корнывож пеледыш» драме), Татьяна Соловёва («Шкет кукун мурыжо» сылнымут драме). А тений шыжым Марий самырык театрын сценышкыже эше ик у драмутргын лӱмжӧ чӱкталтшаш. Тиде – марий писатель Юрий Соловьёв. Кызыт ме тудын икымше «Ош волгенче» драмыж дене пашам ыштена».
А умбакыже Марий самырык театрын сценыштыже эше да эше таче марте 150 наре у деч у спектакль калыкым куандара. Тӱрлӧ сынан улыт: руш але марий классикын ма, кызытсе руш але марий драматургын пьесыже ма – чылажымат калык куанен вашлиеш, йӧратен онча. А аритист-влак спектакль лектын шогымо дене пырля роль гыч рольыш мастарлыкым шуарат. Кызыт нунын кокла гыч шукышт Марий Элыште веле огыл, Россий мучко чапланат. Таче кече марте Марий самырык театр кушто гына лийын огыл: Мордовий, Удмурт, Татарстан, Башкортостан, Карел, Коми, Калмык республиклаште, тыгак Угарман, Киров, Свердловск, Тюмень областьлаште, Пермь мландыште, кок гана Эстонийышке миен коштын, Финляндийыште лийын… Чыла вере калык ты театрын артистше-влакым шокшын вашлийын да кызытат вашлиеш, мастарлыкыштым кӱкшын аклен да кызытат акла.
Марий Элын сулло да калык артистше-влак
Манаш веле, Марий самырык театрын сценыштыже икымше гана 1991 ийын «Айвика» спектакльыште модшо 17-18 ияш ӱдыр-рвезе-влак таче Марий Элын калык але сулло артистше марте кушкыныт. А чылаже таче театрыште ныл калык артист – тиде Светлана Никтина, Игорь Актуганов, Сергей Мамаев – пашам ышта, варарак коллектив радамышке Марий Элын калык артисткыже Зинаида Долгова ушныш. Тыгак театрыште таче шым сулло артист уло. Тиде – Клара Аникина, Андрей Васильев, Валерий Григорьев, Наталья Зуевас, Евгений Ибраев, Любовь Купсольцева, Анджела Мамаева. «Марий Элын сулло артистше» чап лӱм дене жапше годым артист-влак Борис Дмитриев ден Александр Михайлин палемдалтыныт. «Марий Элын калык артистше» лӱм дене Марий самырык театрыште палемдалте Светлана Гладышева.
Тыгодымак театрын ятыр артистше да пашаеҥже Правительстве конкурслаште кугу сеҥымашым суленыт. Тыге 1999 ийыште Марий Элын Кугыжаныш пермийже дене «Ӧртӧмӧ он», «Болтуш», «Мый ом суко садак…» ожнысо илыш трилогийым мастарын возымылан да шындымылан автор Геннадий Гордеев, режиссёр-постановщик Олег Иркабаев да художник Нина Ефарицкая палемдалтыныт гын, 2005 ийыште тыгаяк премийым М.Горькийын пьесыж почеш шындеме «На дне» спектакльыште мастарын модшо артист-влак Андрей Андрианов, Светлана Гладышева, Сергей Мамаев, Александр Михайлин, Эдуард Чирков налыныт. А 2013 ийыште Светлана Никитина «Марпа» моноспектакльыште (авторжо Владимир Матвеев) Марпан рольжым чоныш пыштен келгын да мастарын почын пуымыжлан Марий Элын Кугыжаныш премийжым сулен нале.
Марий Эл Республикын самырык-влаклан Олык Ипай лӱмеш премийже денат театрын ятыр артистше палемдалтын. Тиде – Игорь Актуганов, Анджела Мамаева, Сергей Мамаев, Любовь Купсольцева, Лилия Рыбакова, Алексей Кудрявцев, Наташа Николаева, Ольга Федотова, Татьяна Попова… Тыгак «И с нами голуби» драмым мастарын шындымыжлан Олык Ипай премий дене палемдалтын самырык режиссёр-постановщик Эрвина Гордеева.
Тылеч посна театр тӱнямбал але Российысе да республикысе тӱрлӧ фествальыштат мочоло чапым сулен, мочоло Сеҥымаш премий дене палемдалтын!!! Но тидын нерген вес номерыште лудына.
Г.ГОРДЕЕВ
Марий самырык театрын
сылнымут пӧлкажым вуйлатыше.
Снимкыште: Марий самырык театрын творческий коллективше (1992 ийысе снимке):
1 радам: Светлана Никитина, Наталья Кульбаева, Олег Иркабаев, Галина Галкина, Любовь Купсольцева, Борис Дмитриев;
2 радам: Августа Романова, Нина Османова, Григорий Майков, Валерий Григорьев, Лилия Акпаева;
3 радам: Владимир Юдин, Олег Пуртов, Алексей Алексеев, Александр Купсольцев, Тамара Дмитриева, Сергей Васильев, Сергей Таныгин.
4) «Эх, илышет, шеремет» (2011 ийысе снимке): Айдуш – И.Актуганов, Яндул – Сергей Мамаев, Микей кува – Светлана Никтина, Евсей – Андрей Васильев, Прокой – Евгений Ибраев, Терей – Александр Кожевников.
