14-18 августышто «Калевала» эпохысо финн ӱдырамаш-влак ассоциацийын еҥже-влак кундемышкына унала толын каеныт. Родо-тукым кылым утларак пеҥгыдемдаш да вияҥдаш шонымаш тений февральыште «Саскавий» ушемын еҥже-влак Л.Кошкина (вуйлатыше) ден А.Эманован Финляндийыш миен коштмышт деч вара лектын. Нуным финн ӱдырамаш-шамыч Калевалан кечыжым пайремлымашке ӱжыныт ыле.
«Саскавий-влак» вашешышт вич кечаш оҥай программым ямдыленыт. Финн-влак эн ончыч Морко район Унчо, Шлань яллаште верысе этнографий комплексыште, ательеште, книгагудышто, усталык мастерскойышто, школышто лийыныт. Верысе клубышто туныктышо-влакын коллективышт, «Кӱдыроҥгыр» ӱдырамаш-влак клубын еҥже-шамыч дене вашлийыныт. Тыгак финн-влак мардежвакшым да ончычсо вӱдвакшым ончал савырненыт.
Варажым уна-шамычын корнышт Йошкар-Олаш шуйнен. М.Шкетан лӱмеш Марий национальный драмтеатрыште «Салика» спектакльым, рӱдоланан моторлыкшым онченыт. Вес кечын финн ӱдырамаш-влак Марий Элысе яндар памаш-влакын вӱдыштым тамленыт, Кужэҥер район Визым ялыште мончаш пуреныт, ялысе марий кочкышым тамленыт. Пытартыш кечын Т.Евсеев лӱмеш тоштерыште калыкнан историйже, вургемже, поянлыкше дене лишкырак палыме лийыныт. Ты кечынак «Йоча пагыт» тоштерыште марий да финн ӱдырамаш-влакын вашлиймашышт эртен. Тушто «Саскавий» ушемын еҥже, тӱрлӧ сферыште тыршыше ӱдырамаш-влак лийыныт.Ушем вуйлатыше Л.Кошкина организацийын ыштыме пашаже, ушемлан негызым пыштыше М.Матукова, Р.Катаева, А.Иванова тудын шочмыж нерген оҥайын каласкаленыт.
Вашлиймаш моткоч поро шӱлышеш эртен. Марий Элын калык артистше Е.Коновалова, Марий Элын сулло артистше Т.Денисова погынышо-влаклан чапле мурым пєлекленыт. Марий Эл тӱвыран сулло пашаеҥже М.Матукова финн ден марий ӱдырамаш-влак кокласе кылын шочмо историйже дене палдарен.
Финн-влак Морко районысо яллаште, кундемнан мотор памашлаште лиймышт нерген каласкаленыт. Нунылан калыкнан унам вашлийын, ончен моштымыжо, поро шӱм-чонан улмыжо, кочкышыжо, ойыртемалтше йӱлаже мотор пӱртӱсна келшеныт. А эн кугу шижмашым марий монча коден.
«Калевала» ассоциацийын председательже Ильдико Лехтинен финн ӱдырамаш ушемын шочмо историйже, ыштыме пашаж нерген ойлышыжла палемден:
— Ассоциацийна финн калыкын тӱвыражым самырык тукымлан арален кодымаште ятыр тырша. Поснак кумдан Калевалан кечыжым пайремлена. Ты кечын ӱдырамаш-влак тудо жапысе финн вургемым, сӧрастарыме ӱзгарым чият, «Калевала» эпосым лудыт. Таче тышке погынышо финн ӱдырамаш-влак Финляндийын тӱрлӧ кундемыштыже илат, сандене Марий Элыште нуно ваш-ваш икымше гана ужыныт, манаш лиеш. Лектеш, Марий вершӧр мемнам иквереш ушен.
И.Лехтинен тыгак кугу шымлыме пашан лектышыже, «Йӱла ден инноваций. Эрвелмарий-влакын тачысе тӱвыра поянлыкышт» этнографий сборник, дене палдарен. Тудым Финляндийын Культур фондшо, Т.Евсеев лӱмеш национальный тоштер, В.М.Васильев лӱмеш МарНИИЯЛИ-н пашаеҥже-влак ямдыленыт.
А кастене Йошкар-Оласе «Мари» сийгудышто Суоми кундемысе унам, тамле марий кочкыш дене сийленыт, чон почын мутланеныт, шокшын ужатеныт. Ӱшанена, шочшо кыл умбакыжат пеҥгыдемеш, кок калыкын ӱдырамашыже-влак эше ятыр мероприятийым пырля эртарат, вет ӱдырамашын мастарлыкше кеч-могай пашам мучаш марте шукташ вийже, мастарлыкше сита.
Палемдыман, тыгай шотан кӱкшӧ вашлиймаш икымше гана лийын.
«Калевала» ӱдырамаш ассоциаций 1935 ийыште финн калыкын тӱвыра поянлыкшым аралаш да вияҥдаш манын ышталтын. Ассоциацийын рӱдерже Хельсинки олаште верланен, но Финляндий мучко икмыняр пӧлкаже уло. Тушто чылаже 4000 еҥ шотлалтеш. Ассциаций «Pirta» («Берта», финн йылме гыч pirta тыгак «куымо станок» лиеш) журналым савыкта. Тудын комыштыжо икмыняр ий ончыч марий вургеман ӱдырын фотожым вераҥденыт. 1937 ий гыч ассоциаций пелен «Калевала кору» ювелир фирме пашам ышта.
Тений тудо 80 ияш лӱмгечыжым палемден. Сӧрастарыме арвер-влакым утларакшым шӧртньӧ, ший, бронзо да Финляндийысе пӱртўсыштӧ вашлиялтше шергакан кӱ гыч ыштат.
Компанийын историйже 1935 ийыште тӱҥалын. Финн писатель Эльза Хепораута «Калевала» эпосын 100 ияш лӱмгечыжым палемдыме вашеш финн ӱдырамаш-влаклан памятникым ышташ темлен. Тидлан чолга ӱдырамаш-шамыч шке кид дене ыштыме сӧрастарыме ӱзгар-влакым ужалаш тӱҥалыныт. Тыгодым арвер-влакым нуно верысе национальный тоштерын фондыштыжо аралалтше экспонат-влакым ончен шочыктеныт.
1937 ийыште 40 тӱрлӧ сӧрастарыме ӱзгарым Финляндийын президентшын пелашыже Кайса Каллиолан да тудын палымыже-влаклан ончыктеныт. Нунылан чылажат моткоч келшен, сандене памятникым шогалташ оксам писын погеныт. Но руш-финн сар тӱҥалме дене ӱдырамаш-ювелир-влакын шонымашышт вашталтын. Оксам нелылыкыш логалше еҥ-шамычлан пуэденыт.
Сар жапыштат сӧрастарыме ӱзгарым ыштымым чарнен огытыл. Тыге 1942 ийыште «Kalevala Koru Oy» акционер обществым почыныт. Кызыт «Калевала» ассоциацийын ӱдырамашыже-влак ювелир компанийын озаже улыт да тушто ыштен налме шийвундым, тӱрлӧ грантлан, мероприятийым, шымлымашым эртараш ойырат. Ты фирме идалыкыште 14 миллион евром ыштен луктеш. Тушто 115 еҥ пашам ышта.
А «Калевала» эпосын геройжылан да финн ӱдырамаш-влаклан пӧлеклалтше «Лоухи» памятник содыки ош тӱням ужын. Тудым Эмиль Халонен шочыктен. Бронзо гыч пашаже «Калевала кору» ювелир фирмын выставочный залыштыже шога.
Лидия ШАБДАРОВА.
А.Эманован фотожо.
Снимкыште: Финн уна-влак – Шлань ялыште.