У ий толмым йоча-влак дене пырля, нунын гаяк куанен, кугурак-шамычат чон вургыж вучат. Ик эн оҥай йӱлалан Шорыкйол шотлалтеш. Тиде пайремым эртарыме радам Морко районысо Унчо кундемыште аралалт кодын да кызытат тудым калык шукта. Сандене лач тиде йӱла дене 11 январьыште Унчышто Финн-угор тӱнян культур рӱдывержым почмылан пӧлеклалтше пайремыште палдарышт.
Йӱштӧ игечат ыш лӱдыктӧ
Кечывал лишан Унчо селаш пурымаште гармонь, тӱмыр йӱк, весела такмак-влак торашке йоҥгалтыт. Лач тыште, пасугапка дене, сылне марий вургемым чийыше-влак пайремыш толшо уна-влакым кинде-шинчал, шоҥешталтше пура дене вашлийыч. Нунын коклаште Республикын тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрже Константин Иванов, Кугыжаныш Погын председательын алмаштышыже Анатолий Иванов, республикысе ятыр тӱвыра учрежденийын вуйлатышыже ден пашаеҥже-влак, икмыняр районысо усталык коллектив да молат лийыныт. А эн кугу уналан, мутат уке, Удмуртий республикысе Быги села гыч толшо делегацийым, тыгак Эстоний гыч «Обиница — финн-угор тӱнян культур рӱдолаже 2015» проектым вуйлатыше Риека Хырным, литератор, кусарыше «2019 ийын Финн-угор тӱнян культур рӱдыверже» конкурсын жюри членже Юлле Кауксим, «Фенно-Угриа» коммерческий огыл учрежденийын директоржо Кади Раудалайненым, «Финн-угор тунян культур рӱдыверже» проектын авторжо-влак кокла гыч иктыже Андрес Хейнапуум шотлыман.
Кинде-шинчалым тамлымеке, пайрем эртыме верыш моторын сӧрастарыме имне терыш шинчын кудалме.
Села рӱдыштӧ калык шыҥ-шыҥ чумырген. Сылне сем, муро йоҥгымо йӱкеш Российысе тӱрлӧ регионын флагше-влак лӱмын келыштарыме меҥгыште торашке лойгалтыт. Сцене гыч Российын, Марий Элын гимнышт йоҥгымеке, пайрем мутым культур министр Константин Иванов, верысе администраций вуйлатыше Иван Евсеев, Морко район администраций вуйлатыше Александр Голубков да моло уна-влакат ойленыт.
— Тиде кече марий калыкын историешыже кодеш, вет Финн-угор тӱнян культур рӱдыверже Унчышто почылтеш, — палемден Константин Анатольевич. — Унчо велыш идалык мучко моткоч шуко турист толеш, тыште мероприятий-влакат оҥайын эртат да шарнымашеш кодыт, сандене тӱвыра аланыште ты кундем ик эн ончылно шотлалтеш.
Эстоний гыч уна Юлле Каукси «Финн-угор тӱнян культур рӱдывержын» символышкыжо – шулдыран кайыкыш – аралтышым сакышыжла, тыгерак ойлен: «Тек тиде кайык Унчо кундемлан куаным, сеҥымашым конда, тек тиде ийын Унчо кундемыш шуко уна толеш, да тудын нерген тӱня мучко илыше-влак пален налыт».
Пайрем программе тӱрлӧ муро, куштымашлан поян улмыж дене кумылым нӧлтыш. Уремыште йӱштӧ ыле гынат, артист-влак шкеныштым чолган кучышт. Ончаш погынышо-шамычат сылне сем почеш тавалташ лекде ышт чыте. Нунын коклаш Васлий кува ден Васлий кугыза-влакат толын лектыч, мужыр дене шогалын тавалтышт.
Лум каваным ыштышна, полто пурам йӱынна
Умбакыже пайрем Тошто марий сурт-печыште эртыш. Кудывечыш пурымеке, XIX курымыш логална. Мемнам акрет годсо мыжерым чийыше суртоза вашлие да пакча могырыш наҥгайыш. Суртоза да кажне кумылан еҥ, кидыш пугольмым налын, лум каван-влакым ыштышт да каван вуйышкыжо, киндан лияш манын, кинде парчам шогалтышт. Тиддеч вара суртоза, мӱян лияш манын, мӱкш омартам ниялтыш, а олмапу, шоптырвондо але эше саскам пуышо вес пушеҥге укшлам тарватыш. Тидыже тӱвыргӧ саска лектыш лийшашлан улмаш. Тыгай сомылым ожнат кажне суртоза эр-эрдене кынелын шуктен.
Пӧрт уна-влак дене тич темын. Пайремыш толшо-влаклан марий калыкын акрет годсо ыштыш-кучышыжым, вургемжым тӱслен ончышт, а эн чотшо Пура йӱмаш йӱлам эскерышт. Тыгодым ӱдыр-влакын кидпашаштым ончыктымышт, мурымышт, Васлий кугыза лийын толшо качыштым уна семын ончен колтымышт, полто пура дене сийлымыштым ужаш оҥай ыле.
— Ожно Шорыкйол пайрем годым Пура йӱмашым эртареныт. Тыгодым ӱдыр-влак вуеш шумыштым ончыктеныт, кидпашашт дене палдареныт. Тидын нерген эше 1900-шӧ ийлаште Тихон Ефремович Ефремов возен коден, — палемдыш Тошто марий сурт-печым вуйлатыше Людмила Аксюбина. — Илен-толын, Пурам йӱмаш йӱла мондалтын, кызыт тудым иктаж пайремыште веле ончыктена.
Портышкемышт – капка ӱмбалне
Шорыкйол годым вуеш шушо ӱдыр-влак, ончыкылык илышышт нерген пален налаш манын, тӱрлӧ семын мужедыныт. Ты ганат нуно име, кагаз, шергаш полшымо дене мужедыч, эсогыл агытанымат пӧртыш пуртышт. Тыгак печым ӧндальыч, капка ӱмбач портышкемым кышкен, могай могырыш марлан кайымыштымат рашемдышаш улыт ыле, но ӱдыр-влакын портышкемышт капка леведышышкак киен кодыч.
Имне терыш шинчын кудалме йоча пагытыш пӧртылта
Пайрем кечын урем мучко гармонь, тӱмыр почеш мурен эртыше, сурт гыч суртыш унала коштшо Васлий кува ден Васлий кугыза моткоч шукын улыт ыле. Курыкмарий районысо Картуково села гыч «Пуры цӓш», Параньга районысо Усола ялын «Мурпеледыш», Советский посёлкысо «Кугезе кумыл» ансамбль-влакын участникыштат мӧчӧр лийын коштыч. Тыгайым ужын, мӱндыр кундем гыч толшо-влак ӧрын каласышт:
— Унчышко толмо дене ик жаплан пуйто самырык пагытышкем пӧртылынам. Сето калыкат ончыч йӱла пайремым кумдан палемден, а кызыт нуно мондалтыныт. Тыште чылажат оҥай, йырваш волгыдо, куанле! Изижге-кугужге, ньогала куанен, урем мучко коштынна, эсогыл имне терыш шинчынат кудалыштыктышт. Тиде куан тат ушыштем кужу жап аралалтеш шонем. Тыште калыкшат поро, йӱлажым, тӱвыражым аралыше, палыше, — мут мундыражым ронча Юлле Каукси. — Унчо кундем Марий Элын рӱдолаж деч тораштырак верланен гынат, уна-влакым чӱчкыдынак вашлиеш да шке калыкшын ойыртемже дене палдара. Тидыже моткоч сай.
— Унчо велыш кеҥежымат толынам ыле, тунам ты кундем шке моторлыкшо дене куандарен ыле. А телым тудо эшеат пуйто сылнештын. Селаште илыше-влак илемыштым чылт йомакысе гай сӧрастареныт. Лум гыч Йӱштӧ Кугызам, Лумӱдырым, идалыкын озажым — Ирсӧснам, эсогыл тронымат ыштеныт, — палемдыш эстон уна Кади Раудалайнен. — Тиде пайремлан Унчо кундем уна-влакым вашлияш чо-отак ямдылалтын. Кеч-кудо велыш ончалат гынат, сылне марий вургеман-шамыч порын шыргыжыт. Тысе ӱдырамаш-влак марий кочкышым ямдылен моштымышт денат кумылым савырат.
Пайрем Унчо тӱвыра пӧртыштӧ Марий кас дене мучашлалтын.
Икманаш, Унчышто Финн-угор тӱнян культур рӱдыверже почылто, икымше пайрем эртыш. Тидын шотышто верысе администраций, калык веле огыл, пӱтынь республикыште илыше-влак изин-кугун тургыжланышт гынат, уна-влакын тауштымо мутышт кумылым нӧлтальыч да у пашалан пижаш вийым пуышт. А ме ӱшанена, идалык мучко эртаралтше моло мероприятият Унчо кундемыш шуко унам чумыра.
Алевтина БАЙКОВА.
М.Скобелевын фотожо.
