«Первый май» колхоз У Торъял районышто веле огыл, пӱтынь республикыштат ончыл озанлыклан шотлалтеш. Тудо ий гыч ийыш паша лектышыжым саемден толеш. Тачысе кечылан айлыме кумдыкшат моткочак кугу — 16 тӱжем наре гектар. Тынар мландыште чылажымат жапыштыже да кӱлеш семын ыштен шукташ — манаш веле. Но озанлык вуйлатыше ден пашаеҥ-влак тыршат, лийжак манын шке пашаштым шуктат.
Колхозын кызытсе илышыже, шумо лектышыже, ончыкылыклан шонымаш нерген пален налаш манын, «Первый май» СХПК-н председательже Аркадий Арсентьевич Новиков дене мутым вашталтышна.
— Аркадий Арсентьевич, пытартыш жапыште те ятыр пашада шотышто моктаненат кертыда – шуко вереже сай лектышыш шуында.
— Туге. Мемнан вич фермыште чылаже 1400 вуй ушкал уло. Кажныштыже – кокла шот дене 300 наре дене. Кодшо ийын вольык ончышына-шамыч моткоч тыршен пашам ыштеныт – шӧр лӱштыш дене сай лектышыш шуыныт: кажне ушкал деч 7 тӱжемат 800 литрым шупшылыныт да кызыт ме республикыште кокымшо верыште улына. Тылечат сайрак результатым «Семёновский» совхоз веле ончыкта. Тушто кандаш тӱжем литрым эрталтеныт.
Тений ончыланна эшеат кугурак задачым шынденна: ик ушкал деч 8000 литрым шупшылмашке шунена. Шӧр лӱштышым ешарышаш верч ме ынде ныл ий годсек кыртмен тыршена да кажне ийын ик ушкал деч 300-400 литрлан шукырак налаш палемдена.
А сай лектышыш шуашыже мемнан чыла условий уло. Эн ончычак кажне фермыште арулыкым моткочак тӱткын эскерена. Лӱштымӧ деч ончыч доярке-шамыч ушкал водарым огыт муш, а ик гана кучылтшашлык салфетке дене ӱштыт. Тиде йӧн дене кумшо ий пайдаланена. Тидыже шӧрын качествыжымат утларак саемдаш полша. Кызыт мемнан тудо – Европысо кӱкшытан. Кодшо гана Белоруссий гыч делегаций толын ыле. Тергымашышт тидым ончыктенат, тыгайыш шуын кертмыналан ӧрыныт.
Пытартыш жапыште ушкал-шамычат шагалрак черланаш тӱҥалыныт. Тыге нуным шыллан шуэнрак колтена. Икманаш, дисциплине, порядке, чыла вере арулык сай паша лектышыш шуаш полшеныт. Тыгак пашадарым кӱзыктымат шӱкалтышым ыштен, шонена. Доярке-влакын кокла пашадарышт кызыт – 35 тӱжем теҥге.
Пытартыш жапыште тунам шукырак ужалаш тӱҥалынна. Тидын дене озанлык оксам шагал огыл ыштен налеш.
— А кушко ужаледа?
— Шукыжым шкенан республикышкак ужалена. Мемнан туна-шамыч моткочак продуктивный улыт — презым ыштымекышт, шӧрым шуко пуат. Сандене шкеныштыным сай урлыклан вашталташ шонышо-влак налаш кумылым ончыктат. Шукерте огыл Параньга районысо «Победа» колхоз, Оршанке сельхозпром налыныт. Фермер-шамыч тидлан грант оксаштым кучылтыт. Тений кум тылзе жапыште гына 70 вуйым ужаленна. Шукерте огыл Чуваший гыч 30 тунам ойырен налыныт.
— Те специалистда-влакым тӱрлӧ кундемыш опыт дене палыме лияш чӱчкыдынак колтеда. Тидат пашаштыда уым кучылташ йӧным ышта, туге?
— Туге. Кеч-могай пашаштат ик верыште шогыман огыл, эре кушкаш да лектышым саемдаш тыршыман. Тыгай шонымаш денак пашаеҥна-влакым шукерте огыл Мордовийыш колтенна ыле. Тушто сайрак озанлык-влакын паша опытышт дене палыме лийыныт. Тулеч вара Нижегородский областьыш миен толыныт. Республикыште могай семинар лиеда, тушкат коштыт. Шкежат озанлыкыштына эртарена да мемнан декат тунемаш шукын толыт. Белоруссий гыч специалист-шамычат мемнан деке коштыт. Нунын дене кылна сай.
— Кодшо гана вашлийын мутланымына годым Те озанлыкыштыда еҥ сита веле огыл, утыжденат улыт манын ойленда ыле. Сӱрет кызытат тыгаяк?
— Тыгаяк. Тачысе кечылан колхозышто 380 еҥ тырша. Чыным ойлаш гын, кызытат чылт тынар еҥжак огешат кӱл. Туге гынат ме иктымат огына утыктаре. Шке ешыштым пукшен луктышт, тидлан оксашт лийже манын, кажныжлан могай-гынат пашам пуашак тыршена. Мутлан, южо фермышке пытартыш жапыште пашаш пурашыжат куштылго огыл. Пашадар сай, санденак ик-кок вереже тушко логалаш эсогыл – черет. А южыштыжо, мутлан, Тушнурышто, доярке-шамыч утыжденат улыт. Ӱдырамаш-шамыч декрет отпуск гыч лектыт, а паша вер уке. Тиде амал дене эсогыл кокымшо подменный семын пурташ тыршена, но паша вер деч посна огына кодо.
Еҥ-шамычлан паша верым пуаш ковыштам ончен куштымына чотак полша. Шошым озымым шындымаште тыршат, вара – поген налмаште, шӱйшӧ деч эрыктен ойыркалымаште. Ты пашашке пенсионер-шамычат ушнат.
— Ковыштам ончен куштымо колхозлан изи огыл пайдам конда?
— Чынак, тидын дене шагал огыл оксам ыштен налына. Санденак ме тудым кумшо ий ончен куштена да ий гыч ийыш кумдыкшым ешарен толынна. Ончылий 19 гектар гыч тӱҥалынна, ӱмаште 25 гектарыш шынденна. Тыгодым пасумат кажне ийын вашталтена. Тӱҥалтыште Чӱксола воктене ыле, вара Тошто Торъял бригадыш кусненна. Теният туштак, но вес пасушто шындена.
Кумдыкшым ӱмашсе гайымак кодаш шонена. Тетла ешаренже огына керт, молан манаш гын кызытсе хранилищын кумдыкыштыжо тылеч шукырак ковыштам телылан арален коден огына керт. Утларак шынден, шыжым ужалаш пайдале огыл – акше шулдо. Теле гоч аралыме ӱмашсе ковыштам ме шукерте огыл веле ужален пытаренна.
— Пашаеҥда-влакым тӱрлӧ семын кумылаҥдаш тыршеда. Пытартыш жапыште мом уым эше темлаш тӱҥалында?
— Мемнан колхоз – тиде «островок социализма» манашат лиеш. Озанлыкыштына тыршыше-влакын моткоч шуко льготышт уло. Нунылан кок-кум ийлан процентдыме ссудым пуэна. Тиде окса дене пашаеҥ-влак пӧртым ыштат, сурт-оралтыштым олмыктат, шергакан быт техникым, машинам, молым налыт. Тачысе кечылан тиде йӧн дене витле утла еҥ пайдаланен.
Вес ялла гыч шке техникышт дене пашашке кудалыштше-влаклан 40, 60 литрым, торарак илемла гыч коштшо-шамычлан тылеч шукыракат бензиным пуэна. Тидыже озанлыкыште кадр йодышым решатлаш чотак полша.
Пашаеҥ-шамычлан кажныжлан кок теҥгеат пеле дене тоннак пелак пырчым пуэна. Тидыже нунылан мӧҥгыштышт вольыкым, кайыквусым ашнен, ешартыш оксам ыштен налаш йӧным пуа.
Колхозник-шамычын пакчаштым озанлыкын техникыж дене куралмыланат ме моткочак шулдо, лӱмжылан веле манме гай, акым палемдена.
Кум ий наре ончыч колхозыш кок массажисткым пашаш налынна. Тидыже еҥ-шамычлан, поснак вольык ончышо-влаклан, тазалыкыштым саемдаш моткочак полша. Шке гыч оксам тӱлен ыштыкташ гын, ик сеанслан 400-500 теҥгем тӱлыман. А мемнан дене кажне пашаеҥ идалык жапыште лу сеанс дене кок гана курсым эртен шукта. Тугеже 10 тӱжем теҥге наре оксашт аныклалтеш. Тӱҥжӧ – тазалыкышт саемме шижалтеш. Мутлан, кызыт озанлыкыште тыршыше-влак коклаште давлений иземме але кугемме дене йӧсланыше-влакын чотышт койын шагалемеш. Южо моло чер шотыштат тидым палемдаш лиеш.
Аракам йӱаш йӧратыше рвезе ден пӧръеҥ-шамычым икмыняр ий ончычак наркологический рӱдерыш коштыкташ тӱҥалынна да тидым кызытат шуена. Тений кӧм наҥгайышым палена. Нуно шкештат йӱмым чарнаш кумылан улыт. Тидланат оксам пашаеҥ шкеже огыл, а колхоз тӱла. Айдеме тылеч вара кеч пел ий йӱде чыта гынат, шканже, ешыжлан моткочак кугу пайда ышталтеш, вет тудо таза лиеш, илышыже саемеш. Тыгай примерна кызыт шагал огыл. Кӧмыт аракам йӱмым чарненыт гын, тылеч вара пӧртымат чоҥеныт, машинамат налыныт, икшывыштымат туныктен луктыт. Мутлан, ик бригадыште йӱмым йӧршын гаяк кудалтеныт.
— Палаш оҥай ыле: тыгай молодец-шамыч кушто улыт?
— Тушнур бригадыште. Тушто нунын йӱшӧ огыл, а айык лияш модно. Икте-весыштым ончен, рвезе-шамыч арака дене кылым кучымыштым чарнат. Южышт шкештак наркологический рӱдерыш намиен кондаш йодыт.
Пашаеҥна-шамычым санаторийлашкат колтена. Тений але марте гына кумытын миен толыныт. Кодшо кечылаште эше ик путевкым нална.
— А могай санаторийыш колтеда?
— «Кичиерыш». Тиде ынде мемнан санаторийна манашат лиеш. Кӧн тазалыкым пеҥгыдемдаш миен толмыжо шуэш – чылаштым колтена. Теве тачат ик дояркылан путевкым заказатлышна. Идалык мучко шукынак миен толыт.
— Озанлыкыштыда техникымат кажне ийынак уэмден толыда. Теният тыгак?
— Ме кажне ийын мом-гынат уым налына. Мутлан, ӱмаште машинам, тракторым, погрузчик-шамычым чылаже 37 миллион теҥгеашым конденна. Тений у ий деч вара кум тракторым: кок МТЗ-1221, иктым – МТЗ-82 — налынна. Тыгак шудым прессоватлаш польский пресс ден косилкым кондымо. Тиде кечылаште Росагролизинг гоч прицепан у КамАЗ-ым нална. Оксам тӱленна. Лишыл жапыште озанлыкыш толын шушаш. Сайын тыршыше водитель ден механизатор-шамыч чыланат кызыт у технике дене пашам ыштат. Тачысе кечылан чылаже 80 тракторна уло.
— Озанлыкыштыда паша ушнен толеш. Туге гынат иктаж нелылык садак уло, очыни?
— Ветеринар пашаеҥ шотышто нелылык уло. Ферме шуко, вольык ятыр, тиде амал дене кажнышкыже тыгай специалист кӱлеш. Кызыт улыт, но утларакышт пенсийыш шушаш ийготан-влак тыршат. Нуным умбакыжат пашаш кодаш йодынам. Самырык-влак кокла гыч толшо уке. Нуно тыгай направленийым шагалын ойырен налыт. Тиде амал дене ончыкыжым нелылыкыш логал кертына.
Ферме-шамыч тоштемыт, сандене у комплексым ышташ кӱлеш. Тудо жаплан келшыше лийшаш.
— Тудыжым кунам чоҥаш тӱҥалаш шонеда?
— Кунам «кӱшычын» мемнан велке эше сайынрак ончаш тӱҥалыт, кунам полыш шукырак лиеш, тунам тӱҥалаш лиеш. А кызытеш ты пашалан пижаш лӱдмашанрак, молан манаш гын ак шотышто сӱрет кажне ийын вашталтеш. Мутлан, ӱмаште шӧрлан ак йӧршеш шулдо ыле, а тений изишак шергештын. Санденак ак тӧрштылмылан кӧра ончыкылан паша планым ышташ неле.
— Шошо ага пашам тӱҥалаш ямде улыда? Тидын шотышто сӱретда могайрак?
— Тудым кузе эртарышаш, могай технологийлан эҥертышаш, шурно лектышым кугемдышаш нерген икмыняр жап ончычак мутланаш тӱҥалынна да тидым кузе ышташ лийме нерген шонкалена, каҥашена. Тений 700 тонн ӱяҥдышым налынна да Кирово-Чепецк гыч тудым шкеак шупшыкташ тӱҥалынна. Кызытеш бригадыласе складлаште аралена. Горючийымат ситышымак ямдыленна. Икманаш, шошо ага пашам тӱҥалаш чыла гаяк ямде.
— Тугеже, Аркадий Арсентьевич, озанлыкыштыда паша умбакыжат тыгак ушнен толжо да кугу лектышан лийже.
— Тау.
Любовь Камалетдинова мутланен.
