МАРИЙ ТӰНЯ

Тыйын шочшет, марий калык: Илыш тӱрлӧ семын туныктышым индырен

7 июльышто РСФСР школын сулло туныктышыжо Мария Семёновна Семёнован шочмыжлан 100 темме вашеш тудын илыме суртыштыжо мемориал оҥам почыч. 

Мария Семёновна Озаҥ губернийысе Чарла уездын Шеҥше волостьшын Шап Унчо ялыштыже 1918 ий сÿрем тылзын 3-шо кечынже икмарда ешеш шочын. Тудын аваже колхоз пашам ыштен. Ачаже чодырам ямдылымаште тыршен, лач туштак ӱмыржӧ кӱрылтын. Тунам Мария улыжат лу ияш лийын. Сандене ӱдырлан сурт сомылка ситен, вет шуко вольыкым, чывым, комбым ашненыт. Нуным ончыман, эскерыман, шудымат ямдылаш кӱлын. Тыге Мария изинекак пашам ыштен кушкын.

Шым ийым темымеке, Ямбатор тӱҥалтыш школыш тунемаш каен, тиддеч вара Унчо школым сайын тунем лекмек, Морко педтехникумышто «тÿҥалтыш школышто туныктышо» специальностьым налын. Тылеч посна Йошкар-Олаште  марий да руш йылмыла дене ешартыш шинчымашым пуышо курслаште икмыняр гана уш-акылжым пойдарен.

Туныктымо пашаже 1937 ийыште Шеҥше тичмаш огыл кыдалаш школышто тÿҥалын. Икмыняр жап гыч тушто школын завучшо Александр Александрович Краснов дене палыме лийыт, ешым чумырат. Но пиалан еш илыш дене илаш Мария Семёновналан пӱралтын огыл улмаш. 1940 ий июньышто тудын пелашыже салтакыш каен, касвел чек дене службым эртен. М.Семёнова жапын-жапын салтак деч серышым налын, но возымо уверлан пешыжак куанен огыл. Варажым, 1941 ий 22 июньышто, элышкына осал тушман керылтмеке, икте почеш весе сарыш каеныт. Тиде ойго Мария Семёновнамат ӧрдыжеш коден огыл. Яллаште шоҥгырак ден изи йоча-влак веле кодыныт.

Кугу Ачамланде сар жапыште М.Семёнова Морко райкомын инструкторжо, пропагандистше лийын. Тыгак «Коммунизм верч» Морко район газетын ответственный редакторжын сомылжым шуктен.

Сар гыч ойган увер-влак толаш тӱҥалыныт. Яллаште кодшо-влак, сарыште тушман ваштареш кредалше-влакын чоныштым кеч изишак паремдаш, кеч поро, ныжыл мут дене сеҥымашке кумылаҥдаш манын, серыш почеш серышым возеныт. Тудын изаже-влакат шочмо мландым аралаш каеныт.

Шинчавӱдан пагытыште Мария Семёновна уэш школыш пӧртылын. Тиде жапыште тудо ялыште кӱлешанрак лиям шонен. 1944-1948 ийлаште Шеҥше школышто марий йылмым туныктен. Сар мучашлалтмеке, чот сусыргышо пелашыже госпиталь гыч пӧртылын. Но тудыжо кужун илен огыл, 1946 ийыште илыш дене чеверласен. Изи Леонид эргыж дене Мария Семёновна шкетын шинчен кодын, йöра эше полышкалыше аваже воктеныже лийын. Вара ешыштышт эше кок йоча, Валерий ден Римма, ешаралтын. Нунышт изажын тулыкеш кодшо икшывыже-влак лийыныт. М.Семёнова нунымат шке шочшыж семынак ончен-куштен, шинчымашым пуэн.

1948 ийыште, Мария Семёновна шке кумылын ялышкыже, Ямбатор тÿҥалтыш школыш, пӧртылын. Кечывалым школышто ньога-влакым туныктен, а кастене калык коклаште агитмассовый пашам эртарен. Тудын деке самырыкат, илалше-влакат полышым, ой-каҥашым йодын толыныт. Ача-ава-влак шке шочшыштым тудын деке тунемаш колташ тыршеныт. М.Семёнова паша гутлаште каналташат тоштын огыл. Тудак школым вуйлатен, тудак «Передовик» колхозышто парторганизаций секретарьлан ыштен. Коло ий школ вуйлатыше пашалан шуко вий-куатшым, моштымашыжым пуэн. Арулыкым, чаткалыкым йöратен, чыным аклен, шочмо пÿртÿсым жаплен.

М.Семёнован илышыштыже ойго чонжым корштарен гынат, нигӧлан ойлен огыл. Тудын шинчавӱдшым лач дневникше пала. Ончылнем ончычсо туныктышын возен кодымо кӱжгӱ кок театрадьше кия. Тудым да тÿрлӧ документшым Моркышто илыше Леонид эргыже кызытат арала. Лышташлен лектым. Тушко Мария Семёновна кажне кечын кузе эртымыжым шер гай возен. «1968 ий, 27 май. … Ынде йӧршынак черланышым. Школыш каен шым керт. Приступ лиеда. Иктыланат нимат ом ойло. 10-12 минутлан вуйушат йомеш. Тиде ойгым еҥлан ойлет гын, ик эргыже верч тыге шона, маныт» — чон йӧсыж нерген возен М.Семёнова.

Марий ӱдырамашын тазалыкше начар лийын гынат, пашам шот дене, рат дене ыштен. Мӧҥгысӧ сомылкам мучашлымеке, вес кечылан уроклан ямдылалтын да йӱдым гына малаш возын, а кок-кум шагат эртымеке, кынелын. Тидын нерген Мария Семёновна тыгерак возен: «6 июнь. Эр пеш сылне. Отышто куку мура. Сирень канде шовычла коеш, а олмапу лум луммо гай. Чылан малат, але 2 шагатат 30 минут веле. Ял шып. Мый кудывечым ӱштам. Кечывалым уна-влак пашалан мешайышт».

Пашаште шижынат от шукто жап писын эрта. Мария Семёновнан 50 ияш лӱмгечыжат толын шуын. Тидын нерген пел курым ончыч Мария Семёновна тыгерак серен коден: «50 ий – пел курым. Угыч кунар шинчавӱдым йоктаралаш кодын – пале огыл. Шочмо кечем дене эр кече саламлен лекте. Вараже вӱтасе вольык-влак саламлышт. Пареҥгым урымем годым пакчаште поро кайык-влак оркестрым шоктышт. Тау! Эр кечым ончалаш – шинчам таза, кайык мурым колышташ – пылышем писе. Ончыкыжымат таза лийшаш ыле манын, шканем шке сугыньым пуышым».

Еҥ семын пайремымат пайрем семын эртарыме шуын, но… Теве 8 Март пайрем кечым 1972 ийыште тудо тыге эртарен: «…Эр сомылкам тӧрлатымеке, окна шторым вашталтышым. Кол, олма когыльым ыштышым. Кастене «Ава» нерген передачым колыштым. Чылт мыйын шӱмышкем пурен лектын улыт да вара иже ойлат. Туге чучеш, пуйто мыйын шӱргӧ куптырем, шапемше чурием, чалемше ӱпем – дикторын ончылныжо. Ятыр пачаш шортым. Кӧ мыйым ужеш? Нигӧат! Шинче, шорт, ойгыро! Тылат эрык пуалтын. Тыйым иктат ок уж, нигӧат ок чамане. Черле улат гынат, кынел, ноенат гынат, ыште, ойгырет гынат, иле – тиде тыйын пÿрымашет. Пӱет уло гын, пурл да чыте. Чыташ шочынат. Вот пайрем. Кинде-шинчалже – шинчавӱд».

Мария Семёновна – уста туныктышо, ялыште – эн пагалыме еҥ. Тудын нерген шочмо Шап Унчо ялыштыже илыше 80 ийыш тошкалше Ӱдрас Александровна Ивановат тыгак ойлыш: «Мария Семёновна изирак-влакым чаманен, шинчымашым пуаш тӧчен, кугурак-шамычлан поро ой-каҥашыж дене полшен. Моткочак сай, пашаче лийын. Аважын уке лиймешкыже, мӱкшым ончен. Вет його еҥ мӱкшым ончен огеш керт».

73 ияш Яков Викторович Александров поро туныктышын шокшо шÿман улмыжым палемдыш: «Икана моткоч поранан йÿштö теле кечын Шап Унчо гыч Ямбатор школыш пырля ошкылынна. Мария Семёновна мыйым, начарын чийыше изи рвезым чаманен, шке шальже дене шокшын гына пÿтырен шындыш. Школыш миен шумек, шокшо чайым пыштен йÿктыш. Тыгай порылык ÿмырешлан йоча шÿмеш кодеш».

Муканай ялын ÿдыржö Анастасия Филипповна Григорьева (кызыт Александрова) ончычсо туныктышын паша ойыртемже дене палдарыш. Вич шагат эрденак колхоз радио дене туныктышо шке тунемшыже-влак нерген кÿчыкын каласкален: кöн могай сеҥымаш, молан кугырак тÿткышым ойырыман, южо йочалан ала иктаж полыш кÿлеш – чылажымат радам дене умылтарен, каҥашен, пашам ыштеныт. Кажне тунемме чырык эртымек, яллаште погынымашым эртареныт. Школысо йоча-влакым веле огыл, кугырак еҥ-влакымат туныктен шогеныт. Пайрем еда тÿрлö теме почеш лекцийым лудыныт, тунемше-влак клубышто концертым шынденыт. Туныктышо да йоча, ача-ава коклаште кыл тыге пеҥгыдемын толын. Мария Семёновна ялысе калык дене кутырен моштен. Мутлан, йоча-влак шала ÿпан ынышт кошт манме шонымаш дене тудо иктаж тунемшым мокталтен каласен кертын: «Тудын вуйышкыжо кайык шинчеш гынат, ок пиж, тунар чаткан шерын пунен шында». Тыге манмек, вет кажне тунемшын шкенжым эскерымыже шуын колта. Ача-аважат тидын нерген шоналта. «Йочам вурсен от туныкто», – тидым Мария Семёновна пеш сайын умылен. Чынжымак, кугу кÿкшытан туныктышо тудо лийын. Йÿштö-шокшыжат шуко логалын. «Кылмымыже мыняр кылмалтын, Моркыш шумеш имне дене мыняр кошталтын», – Мария Семёновнан ойлымыж гыч шарналтеш.

— Мария Семёновна — икымше туныктышем. Нулевой, икымше класслам туныктен. Моткоч шыма, поро кумылан улмыж дене мыланна, ньога-влаклан, ик жаплан аванам алмаштен моштен. Тудак лудаш, возаш туныктен. Урокышто чылажымат сайын умылтарен, эсогыл южо шомакше тачат пылышлан солна, — шарналта Муканай ял гыч 1984-1985 ийлаште Ямбатор тӱҥалтыш школышто тунемше Алексей Иванов.

Икманаш, ялыште шочын-кушшо да тӱрлӧ пашаште шуаралтше ӱдыр, жап эртымеке, эн пагалыме еҥыш савырнен. Марий ӱдыр-эрге-влакым кумда илыш корныш лукмаште тудын надырже моткоч кугу. Шуко ий дене тыршен пашам ыштымыжым аклен, 1965 ийыште РСФСР школын сулло туныктышыжо лӱмым пуат. Мария Семёновна тачысе саманыште чылалан пример лийшаш. Ме тудлан уло чон дене таум ыштена да тудын дене кугешнышаш улына.

Алевтина Байкова.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий