Тушко тушман толын шуын огыл, но кертеш ыле
Сентябрь мучаште Курыкмарий районысо Озёркӓдыр ялыште «Эртыше илышын кышаж дене: волжскысо рубеж» военно-исторический уэмдымаш фестиваль лийын.
Тудым Марий кугыжаныш университетын «Воскресение» студент кычалше отрядше ямдылен да эртарен. Вержымат амал деч посна огыл ойырен налыныт. Кугу Отечественный сарын икымше ийлаштыже Марий кундемыште илыше калык, ала тушман толын шуэш манын, тӱшка вий дене лач тушто аралалтме рубежым кӱнченыт. Поисковик-влакын ойлымышт почеш, лач ты реконструкций мероприятий ончыкта: мо лиеш ыле, Йошкар Армий фашист войска-влакым шогалтен огеш керт ыле гын? Сар жапысе землякна-шамычын подвигыштымат шарналташ сай йӧным пуа.
«Волжскысо рубеж» – «Воскресение» отрядын историйым уэмден ончыктымо ик эн тыгай кугу меоприятийже. Тушко ты отрядын веле огыл, тыгак Волжск, Озаҥ, Зеленодольск, Набережные Челны олаласе военно- исторический реконструкций клубла гыч ӱдыр-рвезе-влак ушненыт. А ончашыже тений тыгак воктенысе илемла гычат шукын миеныт. Йошкар-Ола гыч тушко лӱмын автобусат лийын.
Мероприятий келшыдежат ок керт. Мутлан, Килемар районысо Церкысола школ гыч мийыше-влак шке шонымашышт дене социал сетьыште кумылын пайлалтыныт да организатор-влаклан тауштеныт.
Пытартыш тыгай фестиваль кок ий ончыч эртен. Ты пагытште отрядын ӱдыр-рвезыже-влак шуко сай пашам шуктеныт, моло регионысо мероприятийлашкат ушненыт. А тиде событий изи Марий Эллан, чынжымак, событий, кеч организатор-влак тудым эртарыме нерген пеш кумданже увертаренжат огытыл.
Вара мо тушто чынжымак оҥайже лийын? Фестивальыш толшо-влак сар жапысе формым чиен, кидыш кӱлеш снаряженийым, саркуралым налын, эртыше жапыш, 1943 ийыш, «кусненыт». А тудо пагытыште тыште тушман деч аралалтме траншейым кӱнченыт. Чылажат тунамсе семынак лийын, пуйто фашист-шамычшат ты кундемыш толын шуыныт… Санденак реконструкций отряд-влак совет ден немыч войска-влакын лийыныт. Чын илышыште гаяк икте-весе ваштареш кредалыныт. Пулят шӱшкен, пудештме йӱкат шоктен. Эсогыл фашист-влак медшӱжарымат пленыш налыныт да лӱен пуштыныт. Ончаш мийыше-шамыч, поснак изирак ийготан-влак, тудым моткоч чаманеныт. Мутат уке, чылажат мемнан салтак-влакын сеҥымашышт дене мучашлалтын.
Тылеч посна поисковик-шамыч ятыр тематический площадкым ямдыленыт. Мутлан, раскопкылашке коштмо годым верештме арверым, вургемым ончерыш чумыреныт. Саркурал ончерыште эсогыл нуным ужаш веле огыл, лӱйкален ончашат лийын. Икманаш, мероприятий Кугу Отечественный сар жапысе 1943 ийыш пӧртылтен. Толшо-влак траншейым веле огыл, блиндажымат ончен савырненыт, салтак кочкышымат авызленыт. Тушёнко ден шемшыдаҥ пучымыш, чай дене сийленыт. Кумылан-влак салтак формымат чиен ончен кертыныт. А самырык тукымлан тидым палаш кӱлеш. Мом калыкна тунам чытен лекмым раш умылымеке, историй факт-влакым весемден каласкалыше-шамычлан ӱшанаш огыт тӱҥал манын шонымо шуэш.
Историй гыч: Кугу Отечественный сар жапыште, 1941- ий гыч 1942 ий январь марте, Звенигово ден Курыкмарий районлаште, кӱлеш лиеш манын, тушман деч аралалташ рубежым кӱнченыт. Тушко Марий кундемысе чыла районла гыч калыкым мобилизоватлен шогеныт. Аралалтме сооруженийын кужытшо 100 километр лийын. Эн ончыч танк-влак деч аралалташ 165 километр кужытан чаракым, вара 35 километр кужытан лакым, тудын почеш 130 километр кужытан кӱкшакам ышташ кӱлын. Мутат уке, техникыланат, имне полышланат эҥертеныт. Но тунам чылажат сарлан кайымылан кӧра илыш условий неле лийын: кочкыш, вургем, илыме вер шотыштат. Пашам ыштышыжат ӱдырамаш, илалше пӧръеҥ, икшыве-влак лийыныт. Игечыжат йӱштӧ шоген. Техникат, имнят ситен огытыл, сандене еҥ-влаклан шукыжым кид вий дене ышташышт логалын. Тидым чыла чытен кертын огытыл – куржшо-шамычат лийыныт…
Мландыжак — шарныктыш
Рубежым кӱнчымӧ вер кызыт кундемнан исторический памятникше манаш лиеш. Тушто ни стеле, ни шарнымаш оҥа, ни кӱ уке, тусо мландыжак – шарныктыш. Сар жапыште аралалтме рубежым ыштыме верыште Кугу Сеҥымашын 65 ияш лӱмгечыжлан, тудым арален кодаш манын, Озёркӓдыр школын тунемшыже-влак уэмдыме пашам эртареныт, угыч аралалтме траншейым кӱнченыт. Теве ынде ты верыште историй дене кылдалтше тыгай мероприятий-влак эртат.
Отряд нерген
«Воскресение» кычалше отряд 2013 ий гыч ышта. Тудын участникше-влак сар кайыме верлаш лектын коштмо поисковый пашам наҥгаят, архивласе материалым шымлат, тоштерыштат уло. Просветительский пашам шуктымо амал денак теве тыгай военно-исторический реконструкций фестивальым эртарат. Отрядым Пётр Бусыгин вуйлата. Фестиваль деч ончыч отрядын ӱдыр- рвезыже-влак ты верым угыч уэмден тӧрленыт.
С.Носова ямдылен.
Снимкылаште: фестиваль годым.
Фотом отрядын соцкыл лаштыкше гыч налме.
Материалым ямдылыме годым О.А.Кошкинан «Оборонительный рубеж на территории Марийской АССР в 1941 году»книгаланат эҥертыме.
