Тулан 18-ше гыч – вӱран 38-ше ийыш

Иван Антонович Шигаев (1891-1938) – Марий автономный областьым ыштыше-влак кокла гыч ик тале чолгаеҥ. Но ме тидын нерген огынат пале… але монден шуктенна. Молан тыге лийын? Молан историйым палыме артамна начаррак?

«Тендан кундем гыч тале кугы­жаныш айдеме – ВЦИК-ын пашаеҥже, Йошкар профессур ин­ститутын профессоржо, алфавитым вашталтыме шотышто Рӱдӧ комите­тын учёный-секретарьже, тале мер пашаеҥ, тыгодымак марла тӱрлӧ са­выктышлашке возен шогышо айдеме Иван Шигаев лийын, те тудын нер­ген иктаж-мом паледа мо?» манын, мый Советский районыш пытартыш жапыште иктаж куд-шым гана тӱрлӧ еҥлан йыҥгыртышым. Уке, огыт пале манме гаяк. Да, тудын уке лиймыж­ланак ӱмаште 80 ий эртен. Но исто­рик-влакше тудын нерген мондышаш огытыл. Палышаш улыт ыле тидын нерген землякше-влакат…

Иван Шигаевын илыш корныжым, суапле сомылжым угыч кумданрак шымлен лекташ кумылаҥын, ончыч­со шымлымашым муамак манын, шке книга чондаем пургед лектым. Вот теве, эсогыл марла да рушла кок книга – «Нуным калык шарна» ден «Их помнит народ». Кок книгажат 1972 ийыште лектын. Нуно, тунамсе семын ойлаш гын, СССР-ым ыштымылан 50 ий теммылан пєлеклалтыныт да Ма­рий кундемым шочыктымо йодышым пырчын-пырчын шерген возен ончык­теныт. Но тунамат архив материалым чылажымак тӱжвак лукташ йєн лийын огыл, тӱҥ шотышто – цензурлан кєра.

Туге гынат историк Михаил Исиме­товын келгын шымлен возен кодымо материалже уло, тудо «Продкомис­сар» маналтеш. Ме еҥын ончыч возен кодымыжым уэш-пачаш газет лашты­кыш лукташ огына шоно. Но ончычсо тукымын шымлымашыжлан эҥерты­шаш улына.

Уста айдемылан поян Роҥго-Кугэҥер кундем

Иван Шигаев 1891 ий 20 ок­тябрьыште кызытсе Советский район Шӱргыялеш (тунам тудо Роҥ­го волость лийын) тыглай кресаньык ешеш шочын. Роҥгысо церков­но-приходской школым похвальный грамот дене тунем пытарен. Ва­ражым двухклассный училищыште, туныктышо-влакым ямдылыме вто­роклассный школышто шинчымашым поген. 1910 ий марте тӱрлӧ шко­лышто йоча-влакым туныктен. Вич ий шочмо ялыштыже ача-аважлан пол­шен илен. 1915 ийыште кугыжан ар­мийыш логалын, тушто 1918 ий марте лийын. Салтак гыч толмекыже, пеш чолган мер пашашке ушнен. Ноябрь тылзыште тудым Роҥго волисполком вуйлатышылан шогалтат. Тыгодымак волостьысо военкомат пашамат вуй­латен шоген. 1919 ий февральыште тудо ВКП(б) партий радамыш пурен.

1919-1920 ийлаште Кугэҥер ялысе икымше ступенян школышто тунык­тен. 1920 ий март гыч 1921 ий январь марте И.Шигаев уездысе исполко­мын управлений пӧлкажым вуйлатен. 1920 ий 20-24 июльышто Озаҥыште марий коммунист-влакын икымше Всероссийский конференцийышт эртен. Чарла уезд гыч индеш деле­гат лийын, нунын коклаштак – Иван Шигаев. Тыштак Марий автономийым почмо йодышым кумдан каҥашеныт да пунчалмутым луктыныт.

ВЦИК 1921 ий 5 январьыште МА­О-н Ревкомжым пеҥгыдемден. И. Шигаеват тушко логалын. 16 январь гыч тудым Марий автономный об­ластьым чумырымо шотышто адми­нистративный комиссийын вуйла­тышыжлан шогалтеныт. Тыгодымак Ревкомын паша да продовольствий пєлкажым вуйлатен. Варажым тысе экономический совещанийын член­же лийын. Икмыняр жап черкым го­сударстве деч ойырымо комиссий вуйлатышын сомылжым шуктен. МАО-со Совет-влакын икымше по­гынымашыштышт И.Шигаевым об­лисполком членлан сайленыт да продовольственный комиссарлан пеҥгыдемденыт.

Историй гыч сайын палена: 1921 ийыште Марий кундемыште кукшо кеҥеж да шучко, шужен йӧсланыме пагыт лийын. Тысе калык гыч 75 про­центше шужен орланен. И.Шигаев пашам лым лийде ыштен да прод­комиссар сомылжым ӱшанлын шук­тен. «Ежов саман» манме пагытымат сеҥен лектын. 1923 ий январь тыл­зыште тудым Москошко налыныт. Ончыч Продовольствий шотышто калык комиссариатыште тыршен, а вара Национальность паша шотышто калык комиссариатыш кусареныт да МАО-н представительжылан шогал­теныт. 1923 ий июль тылзыште Нар­комнацым петырыме. Тылеч вара И.Шигаевлан ВЦИК пелен МАО-н представительже лияш ўшаненыт.

1924 ийыште Иван Антонович шоч­мо ялышкыже ужаш толын каен.

1925 ий октябрьыште кугурак па­шам темленыт: ВЦИК пеленысе на­циональность отдел вуйлатышын алмаштышыжлан ышташ тӱҥалын. Чӱчкыдынак тунамсе «всесоюзный старосто» М.Калинин, ВЦИК секре­тарь А.Енукидзе, эсогыл жапын-жа­пын Иосиф Сталин да моло кугу деятель денат вашлиеден, тӱрлӧ йо­дышым каҥашен.

Тыгодымак шке шинчымашыжым эреак нєлтен шоген. Паша деч кӱрылт- де, 1926 ийыште Моско университе­тын юридический факультетшым за­очно тунем пытарен. А 1930 ийыште, тӱҥ паша гыч каен, Йошкар профес­сур институтыш тунемаш пурен. Пы­тарымекыже, НКВД-н Рӱдӧ школыш — тыжо туныктен, профессор лийын.

1935 ийыште у алфавитым ям­дылыме шотышто Всесоюзный ко­митетын учёный-секретарьжылан шогалтеныт. И.Шигаев ВЦИК-ыште пашам ыштен, тыгодымак ВЦКНА (Всесоюзный центральный комитет нового алфавита) манмаште учё­ный-секретарь лийын. Кумданрак ончал аклен ойлаш гын, тунам у ал­фавитым ыштыме шотышто пеш кугу паша шукталтын: СССР калык кокла гыч 20 йылме у алфавитыш куснен, а 50 йылме шке письменностьшым почын. Сандене тыште учёный-секре­тарь лияш – пеш кугу мут кучымаш да тунамак чап. Мут толмашеш, 1937 ий январь тылзыште марий-влакынат йылме шотышто кугу конференци- йышт эртен. Марий кундемлан ты пагыт пиалымак конден огыл гынат (репрессий тӱҥалын), шке кышажым коден. Ты конференцийыш Иван Ши­гаеват толын коштын.

И.Шигаев академик лўмым налын шуктен огыл гынат, академик пашам шукташ вий-куатым да моштымашым ситарен.

Шарнымаш кӱшке вержым муэш

Иван Шигаев эше 1918-1919 ийлаштак шкенжым виян со­темдарыше-просветитель, мер па­шаеҥ, а варажым коммунист семынат ончыктен. Роҥго кундемыштак тудын ӱшанле йолташыже-влак – В.Коро­лёв, Е.Попов да молат – ятырынак лийыныт.

Тудын суапле сомылжым кўкшын аклен да поро лӱмым у тукымлан шарнымашеш кодаш манын, «Марий ушем» мер организаций тений шо­шым И.А.Шигаевын шочмо Шӱргы­ялешыже шарнымаш кӱм пышташ па­лемден. Тидыже родо-тукымжыланат чон сусыр деч кораҥаш полша манын ӱшанена.

Вет тачеш СССР Верховный Суд гыч толшо документ да Николай Иванович Шигаевын «Дневникше» почеш раш палена: Иван Шигаев 1921 ийыште, Йошкар-Олаште улмыж годым, вес ӱдырамаш дене ушнен. Икымше пе­лашыже Евдокия Сергеевна Шигаева, Николай (1913 ийыште шочын), Алек­сандр (1919) эргыже-влак да Елиза­вета ӱдыржӧ (1921) ялеш шинчен ко­дыныт.

А ынде Иван Шигаевын шучко пӱры­машыжым тудын кокымшо пелашыже Анна Петровна Шигаеван (документ почеш) Николай эргыж лӱмеш колты­мо серыш гоч ончалына.

«Здравствуйте, Николай Ивано­вич!

Получила Ваше письмо и отвечаю.

13 февраля1 1938 года Иван Анто­нович был арестован. Аресты нача­лись уже с 1937 года, но он, конечно, не думал, что его ждала та же участь, что и других. Когда он уезжал, то ска­зал, чтобы я не волновалась, он ско­ро придёт, он не виновен ни в чём. Вины не оказалась никакой, а прий­ти-то он не пришёл.

Ровно через месяц был вынесен приговор: «Осужден на 10 лет без права переписки, с конфискацией имущества». В Москве он пробыл не­долго, потому что я его разыскива­ла везде, и только в одной тюрьме у меня приняли передачу, а в другой – через неделю деньги и больше уже нигде ничего не принимали. Значит, он уже был выслан.

Больше я о нём ничего не знаю. Статья для всех одна – 58-я, обста­новка была такая. Трудно предста­вить, что было с семьёй и родствен­никами. Это было что-то стихийное.

После 10 лет я пошла в НГБ2, чтобы узнать, а там отвечают, что никаких справок не дают. Попробуйте там до­казать в это время… Так я ничего не знала до 30 августа 1956 года.

Начала я писать заявления после постановления от 8 сентября 1955 года. Писала в Военную прокуратуру, Военную коллегию Верховного Суда СССР с просьбой о пересмотре дела Ивана Антоновича. Получила первую справку о реабилитации 30 августа 1956 года. После этого как-то мне вздохнулось, хотя и все знали, что он не виновен, но докажи, когда все не­винные пострадали, пострадали и их семьи.

Дальше начала ходить в Военную коллегию Верховного Суда, чтобы уз­нать, где и когда он умер. Наконец, дали справку в 1956 году, что он умер 6 апреля 1944 года.

Следующая справка – о восста­новлении в партии. Получила я эту справку 6 марта 1957 года.

В партии он восстановлен с 1919 г. и № билета, решения МГК КПСС. Дальше мне нужно было уточнить его трудовой список. Это долго – я обо­шла все учреждения и архивы. На­конец, прислали мне из Президиума Верховного Суда даже написанный его рукой. После этого я уже похло­потала пенсию, комнату и пособие. Последнее, получила двухмесячный оклад.

Ваш отец был очень умный, трудо­любивый и способный. Поэтому его везде выбирали, ценили, и все его любили, все его уважали, все жела­ли, чтобы он работал только у них во ВЦИК. И так он работал до своего ареста, до 1938 года только там. По­тому ко мне были так внимательны и мне помогали найти многие справки, я так им благодарна.

Посылаю Вам несколько карточек с него – последняя 1936 г. Я написа­ла всё. Можете увеличить для себя, которая Вам понравится. Последняя самая лучшая, я её увеличила.

Вот всё, что я хотела Вам написать об Иване Антоновиче.

Напишите о себе: где Вы работаете и где Ваш брат, получили ли обра­зование и по какой специальности? Наверное, имеете семью. И как Вы вообще живёте?

На этом заканчиваю.

(Личная подпись.)

1963 года 17 апреля».

Ончыкшым ме И.Шигаевын эргы­же-влакын, ўдыржын, родо-тукымжын пўрымашышт нерген эше ятыр йо­дышым тарватена.

Умбакыже лиеш

Лайд ШЕМЙЭР

Фотом да серышым «Ару Элнет» тоштер-комплексын фондшо гыч налме

Материал И.Шигаевын лишыл родо-тукымжо дене кутырен кел­шыме почеш савыкталтеш

¹13 февраль 1918 – суд документ­лаште 12 февраль ончыкталтеш.

²НГБ 1948 ийыште МГБ лийын.