Апрель мучаште Мер Каҥашын шошымсо сессийже эртыш. Мер Каҥашын пленумыштыжо марий калыкнан илышыжым вашталтен кертше йодыш-влакым тарватыме нерген возенна. Кокымшо кечынже «Тачысе марий койыш да ончыкылык» темым каҥашеныт. Конференцийым Оньыжа Эдуард Александров вӱден. Таче ты йодышеш шогалына да Мер Каҥашын пашажым иктешлена. Молан манаш гын вес ийын апрельыште угыч марий калык шке латикымше погынышкыжо чумырга. Идалык гына кодеш. Луымшо погынын пунчалже-влак кузе илышыш пурталтыныт? Мо ышталтын, мо ышталтын огыл — тыглай еҥынат палымыже шуэш, очыни.
«Йылме ила — калык ила»
Чынжымак, марий чолга еҥ-влакын кажне тыгай погынымашыже иктаж мом да уым пален налаш полша, утларак шке калыкым, йылмым, йӱлам, тӱвырам арален кодышаш верч тыршаш кумылым луктеш. Конференцийыште эсогыл лозунг семын йоҥгалтше ой-влакат шонкалаш таратат. Мутлан, «Марий лияш окса огеш кӱл» манме поснак ушеш кодо. «Марий Элыште марий шкешотым кузе кучышаш?» — тӱҥ йодышлан погынышо-влак вашмутым кычалыныт. Теве историй шанче кандидат, Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын кугурак шанче пашаеҥже Сергей Свечников «Калык да йылме» докладым ыштыш. Тудым марла мутланыше-влакын шагалеммышт чот тургыжландра.
ЮНЕСКО-н «Уло тӱнясе йылме-влакын атласышт» (2010 ий) лӱман документыштыже олыкмарий йылмылан «раш койшо лӱдыкшыштӧ» статусым пуымо, курыкмарий йылмылан — «пеш кугу лӱдыкшыштӧ» статусым. Марий йылмым кучылтмо кумдык аҥысыремын толеш. Тидын амалже теве кушто. Пытартыш ийлаште школлаште шочмо йылмым туныкташ йӧн шагал кодын. Ешлаштат йоча-влакым чыла вере гаяк руш да англичан контент авалта. Эсогыл марий яллаштат. Ола ден посёлкылаште пӱтынек руш йылме озалана. Марий йылме кокыте шелалтын — калык коклаште мутланыме да сылнымут йылмылан. Тиде шелше умбакыже чер гаяк кая. Эшежым калык коклаште кучылтмо йылмым гына палыше марий-влак сылнымут да кагазвиктыш йылмым пешыже огыт умыло. Вес могырым, кагазвиктыш марий йылмыже у вашталтыш дене писын да чӱчкыдын пойдаралтеш. Тыглай калык тудым огеш умыло.
Таклан огыл ойлат: «Йылме ила — калык ила». Санденак шочмо йылмым аралаш манын, автор тӱрлӧ йӧным кучылташ темла. Мутлан, рушаҥшым вурсаш огыл. Уке гын нуно шочмо калык деч йӧршеш ойырлен каят. Мӧҥгешла, нуным мокташ тӱрлӧ амалым кычалман. Тунам марий йылмым тунемаш кумылышт утларак ылыжеш. Марла мутланен ок мошто гынат, але марте эҥыше марий утларак чолгарак лиеш. Калыкнан эртыкше да тӱвыраже нерген шинчымашым погаш тыршаш тӱҥалеш. Тӱшка калыклан пайдам конда. А тыгай еҥже шукын улыт: семмастар А.Эшпай, киноактер О.Тактаров, сылнымутчо да мер пашаеҥ Г.Пирогов, археолог Т.Никитина да молат. Кугу спискым ушештараш лиеш.
Докладым ыштыше тыгак марий калыкым утараш, марий шӱлышым, калыкле шамым вияҥдаш полшышо еҥ-влаклан «Чапмарий» лӱмым пуаш темлыш. Тиде радамыш Н.Морохиным, М.Мурашком, А.Спиридоновым да икмыняр молымат пурташ лиеш, манеш С.Свечников.
Руш йылме негызешат самырык-влакым марлаҥдаш, марий лияш кумаҥдаш темла. Ты шотышто тӱвыраланак эҥерташ лиеш: муро, куштымаш, кино, мультфильм, телевидений, радио, интернет, модо… Тек рушла, но чылажат марий теме негызеш лиеш. Икманаш, ме шкенам пиаритлаш тунемшаш улына. Тыге марий калык деке утларак шуко еҥым, поснак самырык-влакым, шӱмаҥден кертына. Тек марий тӱвырам уло тӱняште палаш, пагалаш да йӧраташ тӱҥалыт, иктешлен С.Свечников.
Уда койышна утларак
Доклад погынышо-влакым чотак кожгатен. Иктышт ойлышын южо темлымашыжлан торешат ойленыт, весышт келшеныт, кумшышт эсогыл ойыртемалтше марий-шамычлан «чапмарий» лӱмым пуаш темлымылан вес «чап лӱмымат» – ЧМО-м (чын марий огыл) палемдаш темленыт. Конференцийыште тачысе марий койыш нерген шуко ойлалтын, темлымашат ятыр пурен. Но чыла тидым иктешлыше докладше оналмаш Валерий Мочаевын лийын. Тудо марий койышышто могай сӱрет шинчаш логалме ойыртем-влакым, сайжымат, удажымат, палемден коден. Калыкнан шкешамже ок куш огыл, тидыже тӱрлӧ сферыште палдырна. Марий йылмым туныктымо пашам модын колтенна. Этимологий мутерна уке. Руш кугыжанышыш ушнымо деч ончычсо историйнам шагал шымлена. Чылаштлан ӱшанена. Манеш-манешлан озаланаш полшена. Икте-весым кочкына. Политический вийна, умылымашна огыт сите… Икманаш,уда койышна сай деч утларак погына. А нуным пытараш манын, кажныже эн ончыч шке койышыжым ончалшаш да, марий улымыжым умылен, тудым вашталташ тыршышаш, тыгерак иктешлышт погынышо-влак. Сессийыш толшо-влак дене мутым вашталтымеке, иктым умылет: кажне марий мер пашаеҥ, мӧҥгыш пӧртылмекыже, шке пашажым утларак ылжше кумыл дене ворандараш кумылаҥеш.
Погын гыч погын марте
Мер Каҥашын пленумыштыжо латикымше марий калык погыным вес ийын вӱдшор тылзыште эртараш пунчалыныт. Тудлан ямдылалтме паша тӱҥалын. Тидын шотыштак Марий Эл правительстве председатель А.Евстифеевын кӱштымашыж почеш, оргкомитет ышталтын. Тудак погынлан ямдылалтме да эртарен колтымо планым ямдылен. Лишыл кечылаште планым пеҥгыдемдышаш улыт. Тидын нерген оньыжа Эдуард Александров телефон дене палдарен.
Таче марий калык 43 регионышто ила. Погыныш 1500 еҥ деч ик делегатым ойыраш тӱҥалыт. Ончычсо семын ынде эскерыше-влак огыт лий. Тушто пашам ыштыше вич секцийымат палемденыт: «Марий йӱла», «Марий калыкын ончыкылыкшо», «Мер паша», «Оласе да ялысе илыш. Могай ойыртем?», «Еш да марий йылме».
Но тиде ончыкылан ыштышаш паша, айста ынде луымшо Марий погынын пунчалже-влакын кузе шукталтмыштым шергалына. Резолюцийым Мер Каҥашын сайтыштыже кажныже ончал кертеш. Манмыла: «Мо кагазеш возалтын, тудым товар денат от ру…» Мутат уке, чыла палемдымым шукташ куштылгыжак огыл, вет Мер Каҥаш — мер организаций. Чылажат посна чолга еҥ-влакын тыршымышт дене гына илышыш пурталтеш. Тидлан нуно пашадарым огыт нал. А мыняр вийым пыштымыштлан мокталтыманак. Шке жапыштым чаманыде, тӱшка калыкна верч тыршат, кеч шукыж годым лектышыже шинчалан ок перне гынат. Шылталаш веле куштылго… Тидым Мер Каҥашын еҥже-влак шкештат палемдат.
Пунчалыште калыкнан илышыжым саемдыме дене кылдалтше шуко сай ой уло, нуным ушештараш кӱлешлыкше уке. А теве мом ончыктен кодыде огеш лий, тудо йодышлаш поснак шогалына.
Тачылан тӱҥ паша — Марий автономийым ыштымылан 100 ий теммылан ямдылалташ да лӱмгечым эртарен колташ. Ты шотышто пунчалыште палемдыме семынак паша тӱрлӧ корно дене вораҥеш. Кугу сеҥымашна уло: правительствын тыршымыж дене ты датым палемдыме амал дене кугыжаныш программыш пурен кертме. Санденак юбилей дене кылдалтше культурно-просветительский пашалан да оралте-влакым уэмдаш шийвундо федерал бюджет гыч ойыралтеш. Юбилей мероприятий-влак денак кылден, мом эше ышташ кӱлмӧ да лийме шотышто сай темлымашым 2020 ийысе планыш пурташ эше вараш кодмо огыл.
Моло финн-угор калык-влак дене чак кылым кучымым ик эн тӱҥ задачылан шотлымо ыле. Чынжымак кыл пенгыдемеш. Погыныштат тӱнямбал финн-угор конгрессыш делегат-влакым сайлышаш улыт. Мер Каҥаш Россий Федерацийын субъектлаштыже марий-влакын тӱшкан илыме кундемлаште калыкнам арален кодымо да вияҥдыме шотышто ойым региональный программылашке пуртымо пашамат шуктен толеш.
Марий СМИ-влакын материально-технический базыштым пеҥгыдемдаш палемдыме ыле. Ты шотышто сай лектыш уке огыл. Мемнан велке поснак верысе правительстве мелынрак лийын. Кеч изиш да пашадарна кӱзен, базе шотыштат полыш уло. Мутлан, «Кугарня», «Ямде лий» газет редакций-влак, Марий книга савыктыш эсогыл посна оралтылаш кусненыт. Марий йӱлам арален кодымо шотыштат ончыко ошкыл палдырна. Ото-влак кугыжанышын аралыме пӱртӱс памятник-влак радамыш пурталтыныт. Нуным шымлыме, арален кодымо паша сайын вораҥеш. Нуным тӱзаташ бюджет гыч шийвундат ойыралтеш.
Марий электрон библиотеке ышталтеш. Каласен кодыман: марий йылмым интернет кумдыкышто шарыме паша таче республикыште поснак сайын шукталтеш, тидлан кугыжаныш кучем гычат полыш ойыралтеш. Марий Эл Правительстве пелен республикын кугыжаныш йылмылашкыже кусарыме шотышто пашаче группыжак ышталтын огыл гынат, йодышым решатлат. Кугыжаныш йылме-влак шотышто правительственный комиссийын заседанийлаштыжат тидын дене кылдалтше йодышым нӧлталыт. Корнысо указательлаште села, ял ден эҥер-влакын лӱмыштым марла возат. Марий йылмым да тӱҥалтыш класслаште шочмо йылмым туныктышо специалист-влакымат ямдылат. Вес йодыш — нунылан паша верже ынде шагалрак лектеш. Самырык-влак дене пашам ыштыме шотыштат сай лектыш ятыр. Шкештат нуно чолгалыкым ончыктат. Марий шӱлышан мероприятий-влакым эртараш грант конкурслаш ушнат да сеҥышыш лектыт. «Унчо-фестым», «Кравецым», Марий самырык тукым слётымак налаш…
Мом эше ышташ кодеш?
Тачысе кечылан Марий Эл Кугыжаныш Погын пелен национальность паша шотышто профильный комитет эше ышталтын огыл. Марий Эл правительствылан темлыме икмыняр шонымаш илышыш пурен шуын огыл. Мутлан: Йошкар-Олаште марий калыкын лӱмлӧ эргыже-влаклан: композитор А.Эшпайлан, поэт-новатор Валентин Колумблан, Марий автономный областьын икымше вуйлатышыже И.Петровлан памятникым ямдылаш да шогалташ палемдыме ыле. Ты шотышто А.Эшпайлан гына Йошкар-Олаште скверым почаш пунчалме.
Йошкар-Олаште тыгак Национальный стелым — Марий тӱнян рӱдолажын символжымат — але шогалтыме огыл. Икымше марий газетым негызлыше П.Глезденёвын лӱмжым Йошкар-Оласе ик уремлан пуымо нерген ходатайстве дене лекме нерген Мер Каҥашын еҥже-влак темленыт гынат, ты шонымаш эше тыгак илышыш пурталтын огыл. Марий Элын Чоҥымо, архитектур да жилищно-коммунальный озанлык министерствыжлан, Йошкар-Олан администрацийжылан рӱдоланан архитектур сынышкыже марий шӱлышым пурташ темлымат шотыш ок налалт. Кеч пунчалыште палемдалтын: ты пашаште кажне марий еҥ Марий Элын рӱдӧ олажлан марий тӱсым пуымо да тудым марий тӱнян рӱдерышкыже савырыме пашаште чулымын тыршышаш, кажне марий еҥ тышке шке верыштыже шуктымо пашаж дене надырым пыштышаш. Сандене ме тыште чыланат титакан улына, очыни, саде чулымлыкет ок сите.
Марий Элыште да Россий Федерацийын регионлаштыже марий-влакын тӱшкан илыме верлаште кугыжаныш кучем орган-влаклан граждан-влакым кугыжаныш ден муниципальный кучем органлашке пашаш налме годым кызыт эше верысе калыкын чотшо шотыш ок налалт. Республикысе предприниматель-влакын ушемышт дене пырля марий калыкын культур поянлыкшым арален кодымо да вияҥдыме фондымат кызытеш ыштыме огыл. Культур, печать да национальность-влакын пашашт шотышто министерстве дене пырля кугыжаныш, муниципальный да моло учреждений-влакын лӱмыштым возен сакыме да тыгай оралте-шамычым ончыл велыштым сылнештарыме паша сайын кая манашат лиеш. А теве ты пашаште марий орнаментым кучылтмылан кызыт вер йӧршеш ок ойыралт гай чучеш.
Палемдыме почеш МарНИИЯЛИ пелен марий юмыйӱлам шымлыме лабораторийжымак почын шуктымо огыл гынат, тудым вияҥдыме дене кылдалтше паша республикыште кая. Тыште онаеҥ-влак шкештат, юмыйӱлалан мелын шогышо-шамычат чолгалыкым ончыктат. Теве Йошкар-Олаште юмыйӱла дене кылдатше курсат почылтын, Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерствын Тӱвыра поянлыкым аралыме, кучылтмо да оролымо шотышто пӧлкан, Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын пашаеҥышт ото-шамычым шымлыме пашам наҥгаят. Ӧрдыж кундемлаште марий-влакын тӱшкан илыме верлаштат марий юмыйӱла организаций-влак ышталтыт.
Латикымше Марий калык погын марте идалык деч шагал жап кодеш. Сандене, палемдымым шукташак шонена гын, ты пашашке мер пашаеҥ-влак веле огыл чолганрак ушнышаш улыт, очыни. Ала ты але вес шонымашым илышыш пурташ полшаш кумылан посна еҥ-шамычат лектыт. А йӧнжӧ уке огыл. Иктыже — тӱрлӧ грант конкурсыш ушнымаш. Илыш ончыкта: тидыже сай лектышыш шуаш полша. Марий мер илышыштак тыгай конкурсла гоч окса полышым налше-влак улыт.
Светлана Носова
