Сурт-оралтышт – кышкар гай, а вате-марий шкешт мужыр оҥгыр гай улыт. Калыкыште кучылталтше тиде ой У Торъял районысо Токтарсолаште илыше Небогатиковмыт ешлан лач келшен толеш. Земфира Васильевна ден Евгений Викторовичын сурт-печыштат кышкар гаяк: сӧрал, чатка ыштыш-кучышан, жаплан келшыше да кумылым савырыше. Вате-марий шкештат моткочак поро кумылан, тыматле койыш-шоктышан, марий шӱлышан улыт. А кузе нуно унам вашлийын да шотан суртоза ден озавате семын ончен-сийлен ужатен колтен моштат?! Арам огыл тиде ешыш уна-шамыч толаш йӧратат. Тидыжым ме лӱмынак ыштыме тетрадь-альбом гыч ужна. Вет тушко могай гына лӱмлӧ марий еҥ-влак шке шонымашышт ден тыланымашыштым возен огытыл?!.
Небогатиковмыт дене лишкырак палыме лияш манын, кужу У ий пайрем кече-влак жапыште тиде ешыш унала мийышна да «Ӱдырамаш корно» мужыр лаштыкналан келшышын, Земфира Васильевна дене мутым вашталтышна.
— Земфира Васильевна, тӱҥалтыште айста лудшына-влакым илыш корныда дене кӱчыкын палдарена. Те кӧлан, кунам, кушто тунем лектында?
— Шернур район Кукнур кыдалаш школым 1986 ийыште тунем пытарымеке, мый Н.К.Крупская лӱмеш Марий кугыжаныш педагогический институтын филологий факультетшын руш-марий отделенийышкыже тунемаш пуренам. Визымше классыште тунеммем годымак руш, марий йылме, литератур предмет-влак келшаш тӱҥалыныт. Эн чотшо тӱрлӧ темылан сочиненийым возаш, почеламутым наизусть каласкалаш йӧратем ыле. А Миклай изай дене художественный литературым ӱчашен-ӱчашен лудынна. Сандене луымшо классым тунем пытарымеке, кушко, кӧлан тунемаш кайыме шотышто мыйын ончылно йодыш шоген огыл.
1991 ийыште руш, марий йылмым да литературым туныктышо дипломым кидышке налын, У Торъял районысо Кугу Нурмо кандашияш школышко пашаш толынам. Пелашем тиде школыштак технологий урокым вӱден. Шке профессием дене паша вер лийын огыл, сандене мылам тӱҥалтыш классым (1-ше да 3-шо) туныкташ логалын. Ик ий ыштымеке, йоча дене декретыш каенам. А вара адакат тиде школыштак ик ий руш йылмым да литературым туныктенам. Пеш кугу таум каласыме шуэш Нурмо школысо туныктышо коллективлан, школ вуйлатышылан – Иван Яковлевич Емельяновлан (кийыме мландыже пушкыдо лийже). Тудо мыйым шке ӱдыржӧ гаяк чаманен да йӧратен. Поранан, йӱштӧ игече годым шке декше унала пурта ыле. Пелашем, Евгений Викторович, куд ий, а мый кум ий кажне кечын куд километрым коштынна. Шуко йӱштыжымат, йӱржымат чыташ логалын. А вара Токтарсола школышто паша вер лекмеке, тиде 1996 ий август тылзыште лийын, тышке кусненна. Мый адакат тӱҥалтыш классым туныктенам, а Евгений Викторович — ОБЖ предметым. Ик ий гыч тудым школ вуйлатышын воспитаний шотышто алмаштышыжлан шогалтеныт. А варажым, 1999 ий 28 декабрьыште — школ директорлан.
— А ончыкылык пелашда дене Те кушто, кунам палыме лийында?
— Евгений Викторович дене 1987 ий июль тылзыште У Торъял район, Тошто Торъялыште палыме лийынна. Икымше курс деч вара фольклор практикыш колтеныт. Ӱдыр-шамыч дене Тошто Торъял школын интернатыштыже кок арня иленна. Кажне кечын тӱрлӧ ялыш йомакым, молым – икманаш, фольклорым погаш коштмо. А кастене ялысе ӱдыр-рвезе-шамыч дене волейболла, «пареҥгыла» модынна. Ик мотор кеҥеж кастене мемнан модмашке мотоцикл дене кок рвезе толын шогальыч. Тиде Евгений Викторович ден Вячеслав Викторович Иванов лийыныт. Коктынат пединститутынак индустриально-педагогический факультетыштыже тунемыныт. Нуно пошкудо школышко пединститут гыч ӱдыр-шамыч практикыш толыныт манын колыныт да ончалаш миеныт, ме могайрак улына. Пелашемын ойлымыж почеш, тудо мыйым ик гана ончалмаштак йӧратен шынден. Мыйже йодам: «Латкок ӱдыр кокла гыч молан ик мый тыланет тыге чот келшенам?» А тудо ойла: «А палет, могай тый моторын воштылат ыле. Кажне йодышлан пӱшкылын-пӱшкылын вашештымет денак мыйым савыренат». Июль тылзе – шудо жап. Варажым толаш ярсен огыл. А икмыняр жап гыч меат каникулыш каенна. Тыге кыл кӱрлын. Но вара садак пединститутын визымше номеран тӱшкагудыштыжо кычал муын. Тыге ме келшаш тӱҥалынна. Кок ият пеле келшымеке, икте-весынам шӧртньӧ шергаш дене шергашлышна. Теве ынде кумло ий ваш йӧратен, пагален, умылен, полшен, эҥертен илена.
— Тынар кужу еш илышдан секретше могай?
— Кужу еш илышын секретше укеат, манаш лиеш. Еш — айдемын поянлыкше. Тудо пагалымаш да вашумылымаш гыч тӱҥалеш. Тудым сорта тул гай аралыман, перегыман, аклыман. Илышым вет илен мошташ кӱлеш. Мыйын шонымаште, пашам йӧратыман. Тунам веле еш илыш пеҥгыде лиеш. Тыгай годым тӱрлӧ разборко манмым ышташ яра жап огеш код. Илышыште чылажымат чон почын кутырыман, нимомат шылтыман огыл. А кокланже «умшам петырен» мошташ кӱлеш.
Мыйын пелашем ни вурседылын, ни каргашен ок мошто. Ме коктын ваш ончалын умылена. Пырля пиалан лияш, кужу ӱмырым илаш мыланна Юмак пӱрен, шонена.
Икана автобус дене Йошкар-Олашке кудалына. Тунам эше ушненна веле ыле. Илалшырак ӱдырамаш ӱмбакына ончыш-ончыш да йодо: «Те изак-шӱжарак улыда мо?» «Молан?» — йодына. «Тӱсда икгайрак да», — манеш. Калыкыште вет ойлат: еш мужыр чурий сын дене икгай улыт гын, Юмак пӱрен пырля лияш, кужу ӱмырым илаш.
— Евгений Викторович пытартыш коло наре ий жапыште — эре вуйлатыме пашаште. Тугеже кузерак Тыланда директор вате, районын муниципал образованийже вуйлатышын пелашыже лияш?
— Ойлаш веле куштылго – «директор вате». Йӧсӧ ыле. Кунам школ вуйлатышылан шогалтеныт – сырышыжат лийыныт, директор семын ужынат огытыл. Тудлан осал шомакым ойлымыжо чыла мыланем логалын. Тудо тиде неле-йӧсыжым шӱм-чоныштыжо кучен. А мый тыгай омыл. Мыланем мо ок келше гын, тура йылмем дене ойленат пуэм.
Но вара ме шкенан пашам ыштен моштымына дене калыкын кумылжым савырышна. Туныктышо коллективын, тунемше-влакын полшымышт дене Токтарсола школын чапшым район, республик кӱкшытыш нӧлталмеке, Евгений Викторовичым аклаш тӱҥальыч. Изишак каньыле лие. Директорлан 16 ий ыштыме жапыштыже пӱтынек школ илыш дене иленна. Тудын нигунамат отпуск лийын огыл, школыш кайыде кодымо кечыжат ик ганат лийын огыл. Рушарнянат кошташыже пернен.
Тудын школ вуйлатышылан ыштымыж годым мый старший вожатый (кызыт педагог-организатор маналтеш) лийынам. Тиде пашам 18 ий шуктенам. Ты жапыште кажне ийын, манаш лиеш, мемнан активистна-влак «Орленок», финн-угор лагерьыште, «Юнкор» слетышто шке мастарлыкыштым ончыктеныт. Паша лектыш лийже манын, шуко тыршаш верештын.
Евгений Викторовичын тыршымыж дене йоча-влак дене «Онар лӱмеш школ» проектым возымеке, грантым сеҥен налынна. Тыге 2007 ий гыч Токтарсола школ Онарын лӱмжым нумалеш.
Евгений Викторовичын мер пашаште тыршымыжым ужын, район вуйлатыше Василий Васильевич Блинов у паша верым темлен. Школ пашалан вуем шагалрак коршташ тӱҥалеш манын, ик семынже куаненам ыле. А вес велым, кузе мый шкетын кодам да пашам ышташ тӱҥалам, шоненам. Вет 30 ий – эре пырля. Йӱдшӧ-кечыже. А кызыт, вуйлатыше лиймекыже, эрдене эрак лектын кая да кастене веле толеш. Южгунамже кучалташат логалеш. Тӱҥалтыш жапыште эре ойлем ыле: «Каем мыят Торъялыш пашам ышташ». Ынде тунемалтын.
Вуйлатышын пелашыже лиймеке, кеч тидыжым мый йӧршынат ом шиж, кунам йодыт: «Пелашетше кӧлан пашам ышта?», «Главалан»,- манам, «О-о-о, первая леди района!» — маныт, мылам илаш каньылрак лие. Директорлан ыштымыж годым школын чыла проблемыжым палыме. Тиде але тудо нелылык гыч кузе лекташ лийме нерген эре ваш кутырен ышталтын. А ынде толеш, эн ончычак тамле кочкышым пукшем. «Ну, кузерак кечет эртыш?» — йодмемлан «пеш сай», манеш. Юмылан тау. Чыла саяк лийже.
— А йочада-влак ачаштын вуйлатыше улмыж дене иктаж-кузе пайдаланеныт?
— Уке. Ме шкежат тыгай огынал, йоча-влакымат тыгайымак куштенна. Нуным шке вийлан, шке ӱнарлан гына ӱшанаш туныктенна. Директор улмыж годым икшыве-влак мӧҥгыштат, школыштат эн кугу полышкалыше лийыныт. Коктынат сайын тунемыныт, активист лийыныт, районысо йоча ушемын «Чап книгашкыже» пурталтыныт. «Орленок», финн-угор лагерьыште, «Юнкор» слетышто лийыныт. А тушко, шкеат паледа, чыла йоча логал огеш сеҥе. Эн уста, талантан йоча-влаклан веле тыгай пиал шыргыжеш. Лектышет, сеҥымашет огеш лий гын, ачат кеч-могай начальник лийже, тыйын кандидатуретым нигӧат огеш ончал.
А кунам главалан шогалтеныт, икшывына-влак, мутат уке, куаненыт да шке ачашт дене эшеат кугешнаш тӱҥалыныт.
— А изирак эргыдам ыштыме, ончен куштымо годым нелылыкым шижын огыдал?
— Кумшо йоча шочмеке, ончен-куштымаште нимогай нелылыкымат шижын огынал. Мӱшкыран улмем годым ушан, таза, пиалан икшыве шочшо манын, эре Юмым сӧрваленам. Пел ийым темымекыже, мый уэш пашаш лектынам. Школ мӧҥгӧ деч тораште огыл верланен, сандене кечывалым пукшаш толын каем ыле. А пашаште улмем годым мемнан дене пырля илыше коваже, пелашемын аваже, ончен. Кум йочамат пелашемат ончаш чот полшен. «Мыйын эрдене эр кынелман да пашашке кайыман. Мален ом тем», — манын, нигунам каласен огыл. Евгений Викторович поро, пушкыдо кумылан ача. Шке койыш-шоктышыж дене икшыве-влаклан сай пример. Чыланат тудын гаяк ушан, пашаче, поро, изиракым чаманыше, кугуракым жаплыше лийыныт. Ачаже артист койышан гын, йоча-влакат тыгаяк улыт. Родион школышто баяным шокташ тунемеш, почеламутым лудмо конкурсышто эре сеҥышыш лектеш. Тӱрлӧ сценкыште мастарлыкшым ончыктымеке, ончышо-влак эре «ачаж гаяк кертеш», маныт. Кугуракышт, Володя ден Надя, музыкальный школышко коштыныт. Иктыже баян дене шокташ тунемын, весыжлан хоровой кружок келшен.
— Земфира Васильевна, ешыштыда иктаж посна йӱлам шуктеда мо? Ала, мутлан, иктаж кочкышым тӱшкан ыштеда? Ӱдырамаш семын Те когыльым, мелнам кӱэшташ йӧратеда?
— Пытартыш йодыш пеш оҥай. Мый вет шуко шочшан ешыште кушкынам. Авам-ачам ончычсо йӱлам, пайрем-влакым жапленыт. Авам кажне пайремлан тӱрлӧ-тӱрлӧ мелнам (шӱрашан, рисан, халван, пареҥган, команмелнам), когыльым ышта ыле. Ынде мыят йоча-влакым мӧҥгысӧ кочкыш дене куандараш тыршем. Кунам команмелнам ышташ тӱҥалат, шкетын от шукто. Пелашем пум пуртен пуа, пареҥгым эрыкта, мый комым ыштем, ӱдырем коҥга воктене полша. У ийлан кажне гана чылан пырля пельменьым ыштена. Салатым ышташ тӱҥалме годым уныка-шамычат полшат.
Мемнан дене чӱчкыдын уна-влак лийыт. Сандене тӱрлӧ кочкышым ямдылаш логалеш. Кевытысе кочкыш дене ала-молан шер огеш тем. Южо ойлен колтат: «Молан ушкалым ашнен толашем? Кевытыш кайышым — шӧрым, торыкым, ӱйым, когыльым, пельменьым нальым…» А кунам чыла тиде шкендычын уло – могай чот сай. Шонет, когыльым ыштет, шонет – сырникым, сырым…
Еш дене жапнам пайдалын эртараш тыршена. Кеҥежым чылан пырля пӱртӱсыш лектына. Ял деч тораште огыл Алеево пӱя уло. Пеш сылне вер. Тушто колым кучена, вара шӱрым шолтена. А телым ече дене чодырашке лектына.
Посна йӱла шотышто ойлаш гын, ме марий йӱлам кучена да йоча-влакымат ӧрдыжеш огына кодо. Чыла марий пайремлан эн ончычак мончаш пурена. Ару вургемым чиен, коҥгаш олтен, марий кочкышым ыштена, вара, ӱстембаке чесым поген, Юмылан пелештена. Тидлан мемнан авана уло, тудлан — 80 ий. Кугурак эргынат пелештен пеш мошта. Тыгак еш дене кумалтышым эртарена. Мер кумалтышышкат коштына.
— А Те шкеже яра жапыште мом ышташ, тудым кузе эртараш йӧратеда?
— Яра жап уке гаяк. Эн ончычак, кунам почтальон газетым конда, тудым тӱҥалтыш гыч мучаш марте лудын лектам. Кеҥежым гын яра жап йӧршын уке. Мый пеледышым чот йӧратем. Пӧртна тӱҥ урем деч ӧрдыжтырак, но чылалан коймо верыште шинча. Кӧ икымше гана унала толеш гын, изи кугыжаныш логалмыла чучеш, маныт. Илыме верна чот кугу кумдыкым айла. Мый арулыкым йӧратем. Сандене кеҥеж гоч нуж-коршаҥге дене кучедалына. Воктенак памаш верланен. Туштат арулыкым эскерыман. Пареҥге пакчанат пеш кумда. Сандене эрдене ныл-вич шагатлан кынелат да кече нӧлталтмеш шӱкым эрыктет. Сад кӧргыштат паша шуко. Тыгакак изишак артист койышнам шуарена. Яра жапыште клубыш куржын колтена. Ынде ял калыклан мыняр спектакльым модын ончыктенна?! Йошкар-Олашкат миенна ыле. Тыгак мый мураш йӧратем. Кунам шкетын улам, мурым йоҥгалтарем. Эн чотшо ушкалым «куандарем». Паледа, кузе тудо тӱткын колыштеш да шӧр лӱштышым кугемда?!
Юмо ончылно шке порыснам шуктенна: кум икшывым ончен-куштенна. Коктынжо илыш-корныш шогалыныт, ешан улыт. Изиракше, Родион, кумшо классыште тунемеш. Кугуракше, Володя, вневедомственный охраныште пашам ышта. Шешкына, Лиана, полиций пашаеҥ. Кок уныкана, Лева ден Яна, У Торъял поселкысо садикыш коштыт. Надя ӱдырна, Кировысо медицине академийым тунем пытарымекыже, ик ий У Торъял поликлиникыште психиатрлан ыштыш. Ӱмаште октябрь гыч Йошкар-Олашке куснен. Шке ӱнар дене у пӧртым чоҥенна. Родо-тукымлан пеш кугу тау. Нуно пеш шуко полшеныт. А пушеҥгыжым огынат пале, мыняр шынденна.
— Кызыт эн кугу шонымашда могай?
— Эн кугу шонымашем — чылан-чылан: шочшем, пелашем, акам, изам, шольым, родем, пошкудем-шамыч — таза да кужу ӱмыран лийышт. Тазалыкет лиеш – чыла лиеш: йӧратыме пашат, йӧратыме ешет, куандарыше суртет-печет.
— Пытартышлан лудшо-влаклан мом тыланеда ыле?
— Мутланымашнам мый Геннадий Сабанцев-Оярын мутшо дене мучашлынем: «Икте-весым пагален, икте-весым арален, йӧраталын илыза, илышлан куаныза!».
— Тау, Земфира Васильевна. Тыландат тидымак тыланена.
Любовь Камалетдинова мутланен.
Фотом еш альбом гыч налме.
