6 июньышто «Ошмарий-Чимарий» организацийым ыштымылан 30 ий темеш. Тудымак тачысе онаеҥ-влак республикысе Марий юмыйӱла ушемын шочмо кечыже семын палемдат. Кеч организацийлан кугыжаныш регистрацийым варажым угычат ышташышт логалын. А районлаште ик эн ончыч юмыйӱла общине-влак Шернурышто (2004 ий), У Торъял ден Советский (2005 ий) районлаште шочыныт. Кызытат нине общине, нунын онаеҥышт ик эн чолга да пагалыме лийын кодыт. Таче Советский районысо общине дене лишкырак палыме лийына да тудын тӱҥ онаеҥже Герман Милютин дене мутланена.
– Герман Степанович, Тендан ачадат пагалыме онаеҥ лийын?
– Ачам – Степан Андреевич Милютин – чынжымак, пагалыме онаеҥ лийын. Изинек тунемаш шонен, кеч нужанлык тидым ышташ мешаен, но шинчымашыжым тудо эре нӧлтен. Марий юмыйӱла ушемын тӱҥ онаеҥже Александр Таныгин тудын нерген «Ото» журналын пытартыш номерыштыже пеш порын шарналтен возен: «Тудын шомакшым, марий калыкын лывырге мут поянлыкше дене ойлымыжым колышташ – чоным кандарыме дене иктак. Шуко туныктен ойлен. Тӱнямбалсе калыкым кугу чодыра дене таҥастарен: «Ладыра изи лӱмегож гай марий калык улына гынат, ужаргыж дене да тудын чодырасе тамле пушыж дене пӱртӱсым сӧрастарена».
Марий юмыйӱла ушемым ыштымаште ачамын суапшым палемдыман. Таклан огыл 1997 ийыште тудым Марий Элын тӱҥ онаеҥжылан шогалтеныт. Кочамат кумалын илен, ачамат тудын корнымак тошкен. Сандене изинек марий йӱлам шымлен, тунемын толын. 80-ше ийлаште ял кумалтыш-влакым шкак тарватен. А варажым, 1996 ийыште, Чокмотышто тӱня кумалтышланат икымыше гана вуйын шоген. Варажым тудо Марий Элысе шуко отышто кумалын.
– Кочадан, ачадан корныш шкеже кузе шогалында?
– Ачам илыме годым пижын омыл, тудо курымеш ила манын шоненам. Илыш гыч кайымекыже, чоклышо еҥым сӧрвалаш тӱҥалын огынал, эркын шкак пелешташ кумылаҥынам. 2005 ийыште общиныш пуренам. А ик тылзе гыч районысо общинын тӱҥ картшылан шогалтеныт. Ынде 16 ий ты пашам шуктем. А чоклаш тӱҥалаш сугыньым омо гоч налынам манашат лиеш. Шукерте огыл илыш гыч кайыше пагалыме онаеҥ Вячеслав Актуганов ты сугыньым лач тыге умылтарен.
– Тендан район общине ик эн ончыч официальный статусым налын. Кузе тиде лийын?
— Шке жапыштыже тунамсе «Марий ушемын» районысо пӧлкажым вуйлатыше Анастасия Моторова ден ончылъеҥже Иван Щербаковын тыршымышт дене общинына ышталтын. Тулеч ончыч Николай Шабруковын ты шотышто тыршымыжымат палемдыман. Нине еҥ-влак шуко суапым ыштеныт, молымат марий йӱлалан кумылаҥденыт. Эсогыл автомашинам муын, Киров кундемысе Чумбылат, Акпатыр кумалмашкат вуйым саваш лӱмын коштыктеныт. Иван Андреевичым тунам общине вуйлатышылан, а мыйым тӱҥ онаеҥлан сайленыт.
Такшым, кумалтыш пашажым ме 2003 ийыштак кундемыштына ылыжтенна. Тунам вич вере ял, 15 вере Агавайрем, 2 вере мер, ик вере Вӱд Авалан кумалтыш-влакым эртаренна. А кызыт гын эше Мланде шочмо кечын Мланде шыртлан кажне ийын пелешташ лектына.
– Кундемыштыда республик кӱкшытыштат пагалыме онаеҥ-влак шагалын огытыл…
– Шочмо изам – Анатолий Степанович Виногоровым, Александр Митрофанович Ермаковым, Ефим Михайлович Виногоровым, Григорий Михайлович Виногоровым, Анатолий Васильевич Петуховым, Вячеслав Валерьянович Петуховым, Александр Александрович Ласточкиным чынжымак калыкыште пагалат. Чаманен каласыман, Вениамин Николаевич Шубин ден Иван Сергеевич Басов илыш гыч каеныт. Иван Михайлович Стрельниковынат тазалыкше начарештын. Кажныже ятыр ий Ош Кугу Юмо ончылно калыкна верч пелештен да пелешта. Мутлан, Анатолий Виногоров изиж годым ачаже пелен кумалаш коштын гын, кызыт ынде тудын деке лӱмын шот-ратым пален налаш самырык-влак стажировкыш толыт. Ефим Михайловичат эшежым ятыр жап общинынам вуйлатен, тыгак пеш пагалыме, кугу шинчымашан онаеҥ.
Тачысе кечылан тӱҥ чоклышыжак — 9 онаеҥ, а чылаже ты пашаш 15 еҥ ушнен. Тиде куандарыде огеш керт.
– Шке жапыштыже общиныда ик эн ончыч кумалтышым кӱсле сем почеш эртараш тӱҥалын вет?
– Тиде чын. Куслем Курыкмарий вел мастар деч лӱмын налынна ыле. Але марте Михаил Токарев шоктен. Но ийготшо ешаралтмылан кӧра кызыт шоктышо уке, сандене вес еҥым туныктена. Шке жапыштыже кӱсле дене ятыр кумалтышыштат лийынна. Мутлан, Марий Турек районышто. Эшежым ту кундемыште онаеҥжат шагал лийын, сандене пелешташат логалын. Кужэҥер районысо тӱҥ отылан шотлалтше Ош куэр отыштат пытартыш кумалтышыште вич туломышто лачшымак мемнан онаеҥ-влак пелештен шогеныт. Моло районышто эртыше тӱня, мер, ял кумалтышлашкат онаеҥна-влак коштыныт. Тидын дене пырля Татарстан кундемысе Агрыз район Буймо, Киров область Малмыж район Поса, Чумбылат курыкышкат кумалмашке мияш логалын.
– Кызыт республикыште ото-влакын чекыштым рашемдыме паша кая. А тендан кундемыште ты шотышто могайрак сӱрет?
– Советский районышто чылаже 82 кӱсото уло. Советский лесничестве мыланна нунын кумдыкыштым 49 ийлан ойпидыш почеш арендыш пуэн. Пӱртӱс памятник семын нуным кугыжаныш реестрыш пуртымо. Шукерте огыл почмо эше ныл отылан регистрацийым эрташ манын, йодмашым колтенна.
Тидын дене пырля ныл кӱсотылан паспортым ыштенна, чекыштым палемденна. Тушто мер да тӱня кумалтыш-влак эртаралтыт, ик эн жаплыме вер улыт. Тиде – Яҥранур «Пӱнчеран», Шуймучаш «Чокмото», Тапшер да Кундышумбал ото-влак. Кажне онаеҥлан шкенжын кундемыштыже нине ото-влакым кучыктен пуэнна манаш лиеш. Нуно тушто кумалтышым эртарымылан веле огыл, тыгак эрыктыме да тӱзатыме пашалан вуйын шогат, «шем пургедше-шамыч» дечат аралат.
– Пытартыш ийлаште почмо у ото-влак улыт манын палемдышда…
– Агавайрем кӱсотылам Тапшерыште, Пивактын почиҥгаште почынна. Тений Яҥранур ден Пивактын почиҥга яллла коклаште Вӱд Авалан кумалтыш верым келыштаренна. Шогальыште тыгак Вӱд Авалан пелешташ тӱҥалме. Каласен кодыман, Вӱд Авалан Советский велне веле посна кумалтыш-влак эртаралтыт. Яҥранур ял кӱсото воктене шыжым «Ӱян Агавайрем» шыже кумалме верым почынна. Тушто чыла илян юмо-влаклан пакчасаскам, киндым сайын куштымыштлан тауштен, вуйым савена.
Ото-влакым регистрироватлыме да нунылан паспортизацийым ыштыме пашаште мыланна Евсеев лӱмеш национальный тоштерын специалистше да тыгак археолог-влак чот полшат. Нунылан поснак тауштымо шуэш.
– Икмыняр ий ончыч шкендан кундемысе шнуйлан – Кундыш Кугызалан – вуйым савыме верымат почында вет?
– Кундыш Кугызалан вуйым савыме вер Овсаснур кундемыште ышталтын. Тудым тӱзатыме пашаш районысо тӱвыра пӧлкат ушнен. Тушко кугу кӱм пыштыме, миен лакемаш верымат келыштарыме, тусо памашымат эрыктен шындыме. Ты вер ӧрдыж гыч толшо марий-влакынат, мемнан кундемысе шнуйым пагален толын, шотлымо верышт лиеш манын ӱшанена.
– Кундемыштыда ото деч посна вуйым саваш коштмо вес шарнымаш вер-влакымат келыштареда?
– Яҥранур ял воктене Шем памаш ял лийын. Тушто Кундыш эҥер тӱҥалтышым налеш. Санденак тусо коремыште пу гыч пӱчкын луктын, Кундыш кугыза ден Кундыш кувам шогалтыме. Кумалме верым почмо. Кажне ийын ынде тушто тичмаш немырвод, ош туара, пура шорва дене кумалтышым эртарена. Яндар вӱдым, осал черым поктен колташ йодына. Пурлык деч посна марий кумалтыш йӱлам эртарымашке ушнаш шонышо-влак тидым тений 18 июльышто ыштен кертыт. Эшежым ты кумдыкышто каналташат йӧн уло.
Чумбылат курык гыч кондымо кӱм шкенан обшинын пӧлемже ваштареш вераҥденна. Марий талешке кечын тушан талешке, сарыште вуйым пыштыше родына, вес тӱняш кайыше онаеҥ-влакым, сортам чӱктен, кажне ийын уштена.
– Шукерте огыл общине вуйлатышыда вашталтын?
– Кужу жап общиным Ефим Виногоров вуйлатен. Ийгот ешаралтмылан кӧра тудо ты паша деч кораҥаш кумылым ончыктен. Ынде ты пашам Алексей Емельяновлан ӱшаненна. Чолга, пеш марий шӱлышан пӧръеҥ. Эльвира пелашыжат марий йӱлам жаплыше, тале кидмастар. Республик кӱкшытан марий шулышан мероприятийлашкат кумылын ушнат. Ме тудлан чынжымак кугу ӱшаным ыштена.
Светлана Носова мутланен.
Снимкыште: Г.С.Милютин
