Йошкар-Оласе 14-ше №-ан гимназийын актовый залжын сценыштыже марий вургемым чийыше, марла мурышо да куштышо тунемше-влакым куанен ончен шинчышым. Куаненамже мастарлыкыштлан веле огыл, а кумылыштлан – чылажымат нуно виеш огыл, а чынжымак шинча йӱлен, йӧратен ыштымыштла чучо. Тидыжым 17 декабрьыште Марий Элыш пошкудо Чуваш Республик гыч толшо 28 туныктышат ужын да шижын манын шонем.
«Ме – тендан деке, а те – мемнан деке»
Тиде кечын нунылан Марий Эл Образований да науко министерстве Марий образований институт «Гимназий условийыште этнокультурологий дене шинчымашым налме да усталык пашалан кумылаҥдымаш» регион-влак кокласе семинарым эртареныт. Тушко кундемыштына да Чуваш Республикыште шочмо йылмым туныктышо-шамыч чумыргеныт.
– Марий йылмым туныктышо-влаклан Марий образований институт тунемме курсым эртара, тиде семинар тудын кышкарыштыже эрта. Курсыш коштшо-влаклан теорийым гына ок сите, практикым ончыктыман, сандене 14-ше гимназийлан эҥертенна. Тиде кечылаштак чуваш туныктышо-влак паша опытна дене палдараш темленыт. «Тендан деке толнена, а вара те – мемнан деке», – маныныт. Тыге семинарна регион кӱкшытаныш савырнен, – каласыш Марий образований институтышто марий филологий да культурологий кафедрым вуйлатыше, филологий науко кандидат Елизавета Игнатьева.
Шочмо йылмым тунемаш кӱлеш
Школын актовый залышкыже погынышо-влакым эн ончычак тудын озаже, тунемме верым вуйлатыше, педагогике науко кандидат Вячеслав Николаевич Цепелев поро мут дене вашлийын:
– Эше 1993 ийыштак мемнан школлан у статусым пуымо, тудо этнокультур компонентан гимназий лийын. Лач тунам коллективыш талантан, жап дене тӧр ошкылшо, у шонымашан еҥ-влак – марий йылмым да ИКН-ым туныктышо-шамыч – ушненыт. Нунын толмышт дене школышто республикыштына илыше калык-влакын культурыштлан кумылаҥдыше тӱрлӧ фольклор ансамбль-влак шочыныт. Гимназийын ончычсо вуйлатышыже Татьяна Валентиновна Глушкова тиде эстафетым умбакыже шуен, да 2009 году тунемме вер этнокультурологий дене шанче-шымлыме проектын площадке семын пашам ышташ тӱҥалын. Тиде жап гыч таче марте мемнан туныктышо-влак ятыр сборникым луктыныт, тушто нуно паша опытышт дене палдареныт, педагогический сборниклаште да журналлаште савыкталтыныт. Тыгодым нуно марий йылмым, ИКН-ым веле огыл – физике, химий да моло предметламат авалтат. Эше ик гана каласем, гимназийыште этнический компонент чыла гаяк урокышто кучылталтеш. Эн тӱҥжӧ – тиде проектлан кӧра ме республикыштына этнопедагогикым арален кодаш да вияҥдаш тыршена, эшеат кӱлешанже – самырык тукымым национальный шӱлышлан кумылаҥдена.
Конешне, республикнан президентшын марий, икманаш, национальный йылмым шке кумылын тунемме дене кылдалтше выступленийже деч вара паша нелемын. Но ме вуйым огына саке, ынде кок ий ача-ава-влак дене тидын шотышто погынымашлам эртарена. Тушто шочмо йылмын кӱлешлыкше нерген ойлена, умылтарена. Вет йоча ава шӧр дене тудлан куснышо йылмым палышаш, йылмым веле огыл калыкшын йӱлажым аклышаш, пагалышаш. Санденак таче гимназийыште марий йылмым веле огыл, татарымат туныктена. Таче туныктышна-влак тыланда паша опытышт дене палдарат, да мемнан кылна эшеат пеҥгыдемеш манын ӱшанена.
Паледа, Вячеслав Николаевичын ойлымыжо кугу ӱшаным шочыктыш да тыгай шонымашым лукто: тудын гай школ директоржо шукырак лийыт гын, можыч, марий йылмына йоммо шотышто мутшат ок тарване ыле?
Арам огыл – лектыш уло
Погынышо-влаклан гимназийыште марий йылмым да ИКН-ым туныктышо-влакын ушемыштым вуйлатыше, Россий Федерацийысе общий образованийын пашаеҥже Л.Никитина марий йылмым туныктымаште у йӧным кучылтмыж дене палдарен, варажым тудак 5-ше классыште «Телын койышыжо» почмо урокым эртарен. Кӱшыл категориян туныктышо-влак Э.Дмитриева ден Р.Шабдарован вуйлтымышт почеш, 2-шо классыш коштшо-влак Марий тиште кечылан литературно-музыкальный композицийым ончыктеныт. «Олыкмарий куштымашын хореографий ойыртемже-влак» мастер-класс дене гимназийын «Шокто, гармонь» йоча образцовый фольклор ансамбльын художественный вуйлтышыже Р.Иванова куандарен, ИКН-ым туныктышо В.Михеева «Марий Элысе театр: тӱналтыш гыч кызыт марте» интерактивный модыш дене модыктен, руш йылмым да литературым туныктышо Е.Еремина «Йылме-шамычым тунемын, ме тӱням пален налына» внеклассный мероприятийым эртарен, тӱҥалтыш класслам туныктышо С.Корюкинан 4-ше классыште ИКН-ым эртарыме урокшо Кугу Отечественный сарлан пӧлеклалтше лийын. Кыртмен пашам ыштымыштлан нунылан тауштыме шуэш, вет оласе школышто марий йылмылан кумылаҥдаш нунылан куштылго огыл, туге гынат тыршат да арам огыл – лектыш уло.
«Татар йылмымат туныктат – тидланже ӧрынам»
Чуваш Республикыште шочмо йылмым туныктымаште могай нелылык вашлиялтеш? Тыгай йодышым мый пошкудо кундем гыч семинарыш толшо
Чебоксарысе 10-шо №-ан школ вуйлатышын алмаштышыже Любовь Смысловалан пуышым.
Тудо тыге вашештыш:
– Тӱҥ проблеме, конешне, ача-аван шочмо йылмым туныктымо шотышто йодмашышт дене кылдалтын. Мутлан, классыште коло йоча, тышеч кок-кумытшо шочмо йылме семын тунемаш чувашым огыл, а рушым ойырат. Тыгай годым йӧным кычалман, группылам ыштыман. Но вет кок-кум йочалан гына шинчымашым пуымылан туныктышылан кӧ тӱлаш тӱҥалеш? Сандене тудлан моло класс гыч тунемшым кычалман. Тыге тӱрлӧ классыш коштшо-влакым ик группыш чумырен туныкташ логалеш. Санденак тыгай ынже лий манын, ача-ава дене мутланена, санденак мемнан школышто тидын шотышто тыгай кугу проблеме уке. Школыштына кӱкшӧ квалификациян профессионал-влак пашам ыштат, нуно моткочак поро кумылан улыт. Туныктымо методикышт кажнын шкенжын, шкеак учебникым да пособийым ямдылат. Туге гынат мый южгунамже шочмо йылмым туныктышо-влакым моткоч чаманем. Молан? Кажне ийын нуно тургыжланат: «Тенийже ача-ава-влак мыйын предметем ойырат мо?»
Эше тидымат каласыман. Моло верла семынак мемнан дене таджик, армянин да моло национальностян еҥ-влак илат, нунын йочашт школыш коштыт. Конешне, шочмо йылмышт ны чуваш, ны руш огыл, сандене «шочмо» мут пелен вес йылмым шындаш – тиде морально неле. Но мутланыме деч вара умылат да мемнан дене келшат.
Марий Элыште икымше гана огыл улам, но тиде школышто – икымше гана. Сай тунемме вер. Коеш, туныктышо-влак тыршат, национальный йылмым арален кодаш тыршат. Татар йылмымат туныктат – тидланже ӧрынам. Санденак нунылан эшеат неле манын шонем.
Г.КОЖЕВНИКОВА
Авторын фотожо
