«МАРИЙ ЭЛ» ТАЧЕ Марий Эл - 100

Пелед тӱзлане, Марий Эл,  эрласе кечына лӱмеш!

Кажныже кызыт шочмо кундемналан таче лач тыге каласаш кумылан,  очыни, вет 4 ноябрьыште Марий автономийым ыштымылан 99 ий темеш. Айста тудын эртыме корныжым шергалына.

 «Эй шемер марий, йывырте:

   Таче тыйын пайремет.

   Ынде тыланет почылто

   Шке марий кундемет!»

Шабдар Осыпын мутшылан Иван Палантайын возымо ты мурыжо 1921 ий 1 мартыште икымше гана йоҥген. Тунам Марий ревкомын пунчалже почеш, «1 мартлан Марий автономный областьыш пошкудо губернийла гыч тышке ушышаш вершӧрым пуэн пытарыме жаплан, ынде эрыкан лийше марий калыкын шкенжым шке виктарыме пашаштыже икымше негыз кум пыштыме… Ондак пызырналт илыше калыкын историйыштыже тиде пеш кугу кечым палемдаш шонен, Марий областьын ревкомжо пунчалеш: 1921 ий 1 март кечым Марий областьыште калык пайрем семын палемдаш. Ончыкыжым ий еда идалык жапыште ыштен кертме да илышыш тӱрыс пуртен шуктымо, чылалан пайдале тӱҥалтышлан итог 1 мартыште ышталтше». Тыге 1931 ий марте лийын.

  • А вара шуко ий июньын 20-шо кечыласе рушарнян пайремым эртареныт. 1960 ий гыч тӱҥалын, Марий автономий кечым 4 ноябрьыште, Декрет лукмо кечын палемдена.
  • 1918 ийыште Совет правительстве руш огыл калык-влаклан шкевуя илымашым, автономийым сӧрымыжым шукташ тӱҥалын. Эн ончыч мартыште Татар-Башкир республикым ыштыме нергнн декрет лектын. Но тӱрлӧ амал дене ты автономий ышталт шуктен огыл. 1919 ийыште гына Башкир республик йол ӱмбаке шогалын. Вара Татар, Чуваш автономий-влак ышталтыныт.
  • 1920 ийыште  Марий автономийлан негызым пыштыше-влак Озаҥ олаште эртаралтше  Пӱтынь Российысе погынымашыш каеныт. Тушто Наркомнац пеленысе Рӱдӧ марий пӧлкам вуйлатыше Н.А.Алексеев марий-влакын илыме верлам автономный кундем семын ойырен лукташ кӱлмӧ нерген ойлен. Но кузе тидым ыштыман? Вет марий-влак тӱрлӧ вере тӱшкан иленыт… Автономийлан картым ышташ кӱлын, туштыжо тугай кундемым пурташ лийын, ыжоа автономийым ышташ йӧн пуалтын. Вара марий-шамычын тӱшкан илыме верлаште (чылаже 20 утла волостьышто) погынымаш-влак эртеныт. Иктешлымеке, раш лийын: марий калыкын ик пелыж наре веле ик чумыр областьыш ушнен кертеш…
  • 1920 ий июльышто Озаҥыште марий коммунист-влакын Всероссийский конфренцийышт эртен. Тушто автономийым ыштыме дене кылдалтше йодышым илышыш пуртымо корно рашемын. Марий-влакын илыме верла гыч пелыж нарым гына чумыр область семын ойырен лукташ лиеш, тушко кок ола веле пура: Козьмодемьянск (Чыкма) да Краснококшайск (Чарла). Автономийым ыштыме дене кылдалтше документым Рӱдӧ марий отделым вуйлаташ шогалтыме Сергей Алексеевич Черняковлан ямдылаш кӱштеныт. Тиде пашаште тудлан А.К.Эшкинин, Н.Ф.Бутенин полшеныт.
  • 2 ноябрьыште Совнаркомын заседанийже деч вара, Черняковын докладше почеш, Марий автономийым ыштме нерген декретыш В.И.Ленин кидшым пыштен, а 4 ноябрьыште тудым ВЦИК вуйлатыше М.И.Калинин пеҥгыдемден. Но автономийын чекше, рӱдолаже, могай вер-влак автономийыш пурымо шотышто йодышым рашемдаш манын вес документ кӱлын. С.А.Черняковын ямдылыме ты документшымат ВЦИК ден Совнарком 25 ноябрьыште пеҥгыдемденыт.
  • Но МАО-н чекше-влак дене кыдалтше йодыш эше кужу пагыт каҥашалтын. Тиде пашам 1931 ий марте шуйнен.
  • Марий кундемын рӱдолаже шотышто тунам кугу ӱчашымаш каен. Марий коммунист-влакын конференцийыштышт, тидын нерген мут лекмеке,. олыкмарий ден курыкмарий-влак ваш пижыныт: ик могыржо Чарла верч, весыже Чыкма верч шогеныт. Протоколышто, иктешлен, тыге возымо: «Пренийыште чот шокшештын ӱчашыме деч вара ик ой дене пунчалме: жаплан рӱдыверым Козьмодемьянскеш вераҥдаш, но эрелан рӱдӧ семын Краснококшайскым шотлаш». Чарламарий С.А.Черняков Ленинлан кид пышташ ямдылыме кагазыште Козьмодемьянск нерген уто шомак деч посна раш возен шынден: «Марий областьын рӱдолаже Краснококшайск лиеш». А Ленинын подписатлыме деч вара Чыкмасе вуйлатыше-влак нимат вашталтен кертын огытыл.
  • У областьым ревком вуйлатен. Тушко 5 еҥым пуреныт: С.А.Черняковым, А.В.Григорьевым, В.М.Моисеевым, В.А.Мухиным. Вуйлатышылан Иван Петрович Петровым шогалтеныт…
  • 1936 ий 5 декабрьыште Совет Ушемын Конституцийже дене келшышын, Марий автономийым Марий автономный совет социалистичекий республикыш савыреныт. А 1992 ий гыч — Марий Эл Республикыш.
  • Марий Элын кумдыкшо — 23,4 тӱжем кв. км.
  • Марий Элыште кызыт 680, 509 тӱжем еҥ ила. Нунын кокла гыч 45,1 % — руш, 41,8% — марий… Чот шот дене марий-влак руш-шамыч деч утларак пытартыш гана 1939 ийыште эртарыме перепись годым веле лийыныт.

Снимкыште: Марий ревкомын членже-влак: 1 радамыште — И.П.Петров, И.Н.Смирнов, Н.Ф.Бутенин, С.А.Черняков; 2-шо радамыште: И.А.Шигаев, А.К.Эшкинин, П.В.Марышев.

Фотом 1921 ийыште ыштыме. Тудым «Марий Эл» газетын архивше гыч налме. Материалым чумырымо годым Ксенофонт Сануковын «Марий калык: эртыме корно» книгажланат эҥертыме.

С.НОСОВА

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий