Кугыжаныш статистике федерал службын республикысе органжын данныйже почеш, тений идалык кыдалне Морко районышто пашам ыштен кертше 11864 еҥ шотлалтын, тушечын 10847 еҥже пашам ыштыше лийын гын, 1017 еҥже – пашадыме. Районысо паша рынкыште пашадымылыкын кугытшо 8,57 процентыш шуын, а республик мучко – 5,5 процентыш.
Ты жапыштак районысо паша вер рӱдерыш идалык тӱҥалтыш гыч улыжат 367 еҥ толын, тушечын 336 еҥже паша вердыме лийын. Ӱмаште ты цифр 358 да 324 ыле. А октябрь тӱҥалтышлан ончалмаште пашадыме семын регистрироватлыме еҥ ӱмаште 131 лийын гын, тений – 143. Шкат ужыда, пашадыме мыняр-гынат ешаралтын. Тидыже мо дене кылдалтын да тудым шагалемдышашлан мо ышталтын – ты шумлык Морко районысо калыклан паша верым ситарыме рӱдерын директоржо Э.А.ДМИТРИЕВА дене кутырена.
— Эльвира Алексеевна, мый паша укелык гыч огыл, а могай пашалан йодмаш улмо гыч тӱҥалнем ыле мутланымашнам.
— Мемнан районышто чумыр республикысе семынак врач-влак кӱлыт, юристым огыт му организаций-влак, компьютерщикым кычалыт, экономист ден тӱҥ бухгалтер огыт сите. Амалже раш: самырык специалист-влак, кугу оксам кычалын, ӧрдыжкӧ каят але олаште кучалтыт. Но тидлан верчын веле огыл. Самырык-влакын кумылышт уке. Мутлан, тӱҥ бухгалтерлан нуно ынешт шич, вет бухучётышто кажне ийын могай-гынат вашталтыш лиеш, шуко палыман, эскерен шогыман, пашажат шуко. Йӧра, кеч компьютерже дене пайдаланен моштат. А кугурак ийготан-влакше паша шукылан тунемыныт гынат, компьютер дене ышташ йӧсланат. Теве кушто чаракше.
— А могай пашам кычалын толыт тендан деке утларакше?
— Ороллан, эрыктышылан… Тыште вет ончыч «Контакт» ден ЗПП гай завод-влакын кугу филиалышт лийыныт. Ятыр еҥ тушто пашам ыштен. Петырналтмышт деч вара жапшат шагал огыл эртен. Но тунам паша деч посна кодшо-влак кокла гыч кудло процентше тынар ийыштат шке вержым муын огыл. Молан манаш гын, кугурак ийготанышт вес пашалан тунемын огытыл. Нылле процентше вес пашам муын гынат, нунат ынде пенсийыш лишемыт. А пенсийыш лекме ийготым кугемдымылан кєра адакат утларак ыштен орланашышт перна.
— Тидыже тыге, но кеч ынде пенсий ийготыш лишемшым шоҥгылык амал дене пашашт гыч поктен луктын але ты амал денак пашаш налаш тореш лийын огыт керт.
— Ынде кажне организаций кугу ийготан-влакын пашам ыштымышт нерген отчётым квартал еда сдатлаш тӱҥалеш: мыняр еҥ пенсий ийготыш лишемеш, мыняр еҥ пенсий ийготан. Кугу ийготан пашаеҥым паша гыч луктын колташ тӱҥалыт гын, тидын нерген уверым ме комиссийыш пуэна. Могай амал дене лукмым комиссий онча да прокуратурыш увертара. Россий Уголовный кодексыш тений 3 октябрь гыч вашталтышым пуртымо деч вара пенсий ийготыш лишемше еҥым (тиде жапше шоҥгылык шот дене пенсийым налаш тӱҥалмеш вич ий кодмо пагыт гыч шотлалтеш) ты амал дене пашаш огыт нал але паша гыч луктын колтат гын, закон ончылно мутым кучашышт перна. Тидлан кокшӱдӧ тӱжем теҥге марте але латкандаш тылзаш пашадар я вес доход кугыт штрафым тӱлыктен, але тидын шотеш 360 шагат наре пашам ыштыктен кертыт.
— Пенсий ийготыш лишемше-влак шотышто тендан паша дене кылдалтше законышкат вет вашталтышым пуртымо?
— Да, пашадыме граждан-влаклан социальный полышын пайдалыкшым кугемдышашлан да пашам кычалаш кумылаҥдышашлан «Россий Федерацийыште калыклан пашам ситарыме нерген» РФ Законыш вашталтышым пуртымо. Тудын дене келшышын, пенсий ийготыш лишемшылан пашадымылык шотышто пособий кугыт ешаралтеш. Нуно илен лекташ ситыше оксан эн изи кугытшым (тачысе кечылан – 11 163 теҥге) налаш тӱҥалыт. Ты радамыш логалдыме самырыкрак пашадыме-влакланат пособийын эн кугу (8 000 теҥгеш кӱзышаш) да эн изи (1 500 теҥге лиеш) кугытлаже палемдалтыт. Но олмешыже ончыч, паша гыч каен, мемнан деке пашадыме радамыш вигак шогалын, тушто ик ий шоген кертыныт гын, ынде ты жап пел ийлан кӱчыкемеш, да пел ий веле пособийым налаш тӱҥалыт. А кӧ пашам шукертсек ыштен огыл, тугай еҥ учётыш шогалме деч вара пособийым куд тылзе налын кертын гын, ынде – кум тылзе веле.
Пенсийыш лекме ийготым кугемдыме дене пырля ынде кугу ийготан-влак коклаштат социально да профессионально ямдылыме пашан кӱлешлыкше шижалтеш. Теве тыге кызыт пенсий ийготан ик еҥым газ котельныйын операторжылан туныктена. А чылаже тений индеш еҥым у профессийлан тунемаш колтымо.
— Пашам пуышо-влак дене пашам ыштыде, пашадымылыкым иземдаш ок лий, векат.
— Паша вер рӱдернан картотекыштыже 133 предприятий нерген данный уло. Ме нунын дене эреак кылым кучен шогена, паша вер кӱлмым эскерена. Вара тидын негызеш паша вер ярмиҥгам эртарена. Тений 8 тыгай ярмиҥга лийын, тушко 12 организаций ушнен да 66 паша верым темлен. Тидын негызеш 55 еҥым эрелан але жаплан пашаш налме.
Туге гынат Морко районышто паша верым темлыше организацийже шагал. Йӧра, воктене «Звениговский» совхоз уло. Тушко кошташ чакшак огыл, но пашадарым сайын да жапыштыже тӱлат. Теве ынде мемнан районыштат яра кийыше мландым тудлан ойыреныт, курал-ӱдат. Тракторист-влакымат, поген, у технике дене ышташ туныктеныт ыле. Тӱкан шолдыра вольыкым ашныме комплексымат чоҥаш тӱҥалыныт. Тушто ончыкыжо вольык ончышо да моло специалист кӱлеш лийыт. А кызытеш Шолэҥерышкак коштыт. Теве сӧсна ончышо-влак кӱлмӧ нерген ойлышт. Могай паша вер улмо нерген мыланна эреак увертарен шогат.
«Акашево» агрохолдинг дене кылым кучена. Шошым представительже-влак толыныт ыле. Пашадыме-влакым погышна, анкетым возышт. Советский районышто туныктен, Медведево район Юбилейный посёлкысо у производствыш колташ сӧрышт нуным. Вахте йӧн дене ышташ тӱҥалыт, маньыч. А тыгеже агрохолдингын Советский ден Кужэҥер велсе предприятийлашкыже пашаш ондакак кошташ тӱҥалыныт.
— Вара мыняр еҥым тений пашаш вераҥденда?
— Октябрь тӱҥалтышлан чылаже 182 еҥым (ӱмаште 197 ыле) вераҥдыме, тушечын 152 еҥже пашадыме лийын (ӱмаште 168 еҥ ыле). Ӱмашсе деч шагалрак вераҥдымыже районысо организаций-влакын жаплан ойырымо пашам шагалрак темлымышт денат кылдалтын. Но ме йӧным кычалына. Специалист-влак кӱлмым шотыш налын, техникум ден вуз-влакын выпускникышт денат кылым кучена. Но шукынжо олаш кодаш тыршат. Сандене профессийым ойырен налме шотышто умылтарымаш пашам школ гычак тӱҥалына, кугурак класслаште тунемше-влак дене вашлиедена. Но пайдаже эше шагал.
— Да, тендан пашада – калыклан паша верым ситарыме дене пырляк эше паша рынкылан пашаеҥым ситарыме нерген шонаш да чыла тидын закон дене келшышын ышталтмыжым эскераш.
— Кызыт амалкалче-влак коклаште, паша даговорым пеҥгыдемдыде, пашам ыштыктыме койыш шарлен. Южо кевытыш пурет, тушто ныл еҥ ышта, а документ почеш кок еҥлан гына пашадар тӱлалтеш. Сандене ме моло службын представительышт дене пырля жапын-жапын тыгай фирме ден предприятийлаште лийына, вара вуйлатышыштым комиссийыш ӱжыктена, чояланыме деч кораҥаш да тєрлаш темлена. Вара икмыняр жап гыч угыч тергена, кӱлеш гын, угыч тӧрлыктена. А огытак колышт гын, прокуратурыш увертарена. Тунам нунылан штрафымат тӱлыктат. Сандене шотыш налде огыт керт, уке гын бизнес деч поснат кодын сеҥат. Мыняр пашаеҥ ден паша вер улмо чын ончыкталтшаш. Тунам гына паша рынке чын вияҥ кертеш.
Юрий Исаков.
