Кугу да ончыл озанлыкна республикыште икте веле огыл. Но тиде кокларак предприятийысе семын шке пашаеҥ-влаклан йӧным ыштымым але полшымым пеш шагал вашлият. Теве молан тудын вуйлатышыжым тыште пагалат да аклат. Эше кужунрак ыштыже, шонат. А тудо, Владимир Леонидович Смоленцев, тыште 46-шо ий тырша, тушечын 20 ийжым – колхоз председательлан.
Вуйлатыше дене корнышто вашлийна. Тудо вучыдымын район рӱдыш паша дене каяш лектын ыле, сандене ончыч специалист-влак дене мутым вашталташ логале.
– Мыйын тышке 2003 ийыште пашаш толмем годым Владимир Леонидович кокымшо ий гына председательлан ышта ыле. Тунам пасужат пеш шагал – 1000 гектар утларак – ӱдалтын, Жолонко могырышто йӧршын яра киен. Кызыт чыла мландым – 3200 гектарым – пашаш кычкыме. Леонидович, вуйлаташ тӱҥалмекыже, севооборотыш пуртен, – каласыш тӱҥ агроном М.В.Петухова, шкеже тылеч ончыч Зашижемье велне «Россия» озанлыкыште 1989 ий гыч тыглай, вара тӱҥ агрономлан ыштен.
Пытартыш кум ийысе пашам иктешлен ончалмыж почеш, тулеч ончылий гектар еда кокла шот дене 15,4 центнер пырчым погымо гын, ончылий – улыжат 11,6 центнерым. Воктенысе озанлыклаште чыла вере йӱр лийын гын, лач нуным, кӱкшырак веретым, ойырен коден. Ӱмаште тыге лийын огыл да йӧра, 16,7 центнер дене налме.
– Лектыш ӱяҥдышымат онча, – рашемдыш Маргарита Владимировна. – Ме минерал ӱяҥдышым ӱдымӧ годым гына шавена, а ешартыш кочкышым (подкормкым) лач кокияш озымлан пуэна, икияшлан уке. Урлыкашым тӱрыс аяр дене обработкым ыштена. Кокияшыже мемнан шукак огыл – 220 гектар гына, икияшыже – 1400 гектар. Кормалык культурнаже чылаже 1398 гектарыш погына, тушечын шукиш шудыжо – 926 гектар.
Шошо ага кузе кайымым рашемдаш манын, пасуш тарванышна. Мийымына кечын улыжат 30 наре процентшым ӱдымӧ ыле.
– Йӱр шогыш, нурыш лектын ыжна керт. Тылеч ончыч ик вере кокияшлан подкормкым пуэн, вес вере кылмаш курал кодымым тырмален да культивацийым ыштен, кумшо вере шудым шӱрен шуктышна. Вара йӱр тӱҥале, да паша шогале. Ынде уэш нурыш лекна. Шыжым 1207 гектарым кылмаш курал кодымо ыле. Ончыч тудым обработатлен ямдылена да ӱдена. Шошымсо куралме пашам эше тӱҥалме огыл – йӱр деч вара мланде неле. Но теве топлана гын, ага паша писын кая, шуктена, шонем, – каласыш тудо, Шокшем Памаш ял шеҥгелне шӱльым ӱдымашке миен лекмеке.
Шернур район администрацийын ялозанлык отделжым вуйлатыше Г.А.Ямбулатоват туштак ыле.
– Озанлык техникым сайын ямдылен, урлыкашышт уло, минерал ӱяҥдышым налыныт, санденак пашашт удан огыл кая. Теве таче кум агрегатышт кум пасушто тырша. Лач нуным ончал савырнышым, – палемдыш Геннадий Аркадьевич.
А ме тӱҥ агроном дене фермышкыла кудална. Эше ӱдымӧ паша веле кая, а тудо ончыкылык шурно нерген шонкала.
– Пырчым ме ӧрдыжкӧ огына ужале, тӱҥ шотышто шкаланнак кая – вольыклан, еҥ-влаклан. Уржа-сорлаште тыршыше комбайнер, водитель, полышкалыше-влаклан, специалист ден вольык ончышо-шамычлан тудо яра ойыралтеш. Вольыкым мӧҥгыштӧ кучышо-влакланат шӧрым сдатлыме шотеш пырче пуалтеш, шергештарен огыл, а шке акше дене. Частник велымат шукын наледат. Председательна озанлык веле огыл, калык верчынат тырша, – рашемдыш Маргарита Владимировна.
Шокшем Памаш фермын вуйлатышыжат, Э.П.Рыбакова, тыште пеш кужу жап, 1987 ий гычак, ышта улмаш: ончыч презе ончышылан, вара дояркылан, ынде 25 ий вуйлатышылан. А фермыште чылаже 26 пашаеҥ тырша: индеш доярке, молыжо – презе ончышо, терысым эрыктыше, вольыкым пукшышо-влак да тракторист.
– Лӱштымӧ ушкална пытартыш жапыште ий гыч ийыш ешаралт толеш: ончылий 150 вуй ыле гын, ӱмаште – 160 вуй. Идалыкаш чумыр лӱштыш ончылий 1017 тонн лийын гын, ӱмаште – 1098 тонн. Ик ушкаллан шотлымаште кокла шот дене ончылий 6783 литр шӧрым шупшылмо гын, ӱмаште – 6949 литрым. Кушмаш, шкат ужыда, уке огыл, – палдарыш Эльвира Прокопьевна.
А мо кӱшеш кушкын толмо, шонеда? Кормашт ситышын уло. Теве ӱмаштат 500 тонн шудым, 4200 тонн силосым ямдыленыт. Пырчым шке ончен куштат, посипкам ямдылат. Кугыжаныш полыш дене жмых ден патокым налыт. Ферме оралтым олмыктен шогат. Икымше гана лийше ушкал ден изи презылам шогыктымо вӱталаште леведышым уэмденыт, лӱштымӧ тӱҥ вольыкым ашныме вӱталаште коридорым бетонироватленыт, кӱварыш оҥам шареныт. Чыла шке вий дене ышталтын. А паша условий сай гын, ышташат кумыл нӧлталтеш. Но теве эше мом ферме вуйлатыше кӱлешан семын палемдыш:
– Пашадарым, кварталаш да идалыкаш итог почеш премийым тӱлат. Угыч шочшо презым тӱрыс арален кодымылан вольык ончышылан 50 килограмм марте нелытан презым яра пуат. Кӱтӱчӧ-влакланат – тыгак. Эше 0,5 тонн пырчым, 1 тонн шудым яра ойырат. Фермыште ышташат, мӧҥгыштӧ вольыкым ашнашат йӧным пуат. Тырше, ит ӧркане гына. Председательна озанлыкым, ялым арален кодышаш верч чонжо дене йӱла.
Председатель В.Л.Смоленцевын район рӱдӧ гыч толмекыже, специалист-влак велым тыгай аклыме мут нерген ойлымеке, тудо нимыняр кугешныде каласыш:
– Ял калык вольык деч йӱкшышаш огыл. Тунам гына тудо тыште кучалтеш да ял илаш тӱҥалеш. А ме тидлан полшышаш улына. Вет озанлыкнажат тидын кӱшешак ила. Тушто пашам ыштыше кӱлеш. А тудо ок сите – механизаторымат, вольык ончышымат Шокшем Памашыш торарак пошкудо Марисола гыч шупшыкташ логалеш. Сандене кумылым ончыктышо-влаклан полшаш тиде мемнан порысна гаяк. Тыгодым полшымо дене пырляк пашаеҥ деч пеҥгыдын йодашат ӧрман огыл. Йӱштӧ кумылын ыштымын пайдаже шагал. Шке паша верч йӱлыман. Тыге гына ме шурно лектышымат, шӧр лӱштышымат да шкенан йӧннамат кугемден толын кертына. Техникым уэмдаш эреак роскотым ыштыман. Но тидын деч поснат ок лий – ага пашам, корма тургымым, уржа-сорлам жапыштыже эртарен колтыман. Пытартыш ийлаште могай кӱкшытыш шумо гын, лач тӱшкан тыршыме кӱшеш. Ончыкыжат тыгай кумыл денак ыштышаш улына.
Юрий ИСАКОВ
