Увертаренна ыле: Медведево район Ким ялысе «Уна Кудо» этнографий комплексыште «Марий калыкын традиционный илыш-йӱла тӱвыраже» темылан пӧлеклалтше регион кокласе научно-практический конференций эртен. Тудо шанче, мер, ялозанлык пашаеҥ, марий традиционный религийын еҥже, пошкудо Татарстан, Чуваший, тыгак Башкортостан кундемла гыч кугу опытан мӱкшызӧ-влакым поген. Каҥашыме йодыш радамыште эн тӱҥ верым мемнан кундемыште илыше марий-влакын шукерте ожнысек мӱкшым ашнымыштлан ойырымо. Мутланымашке ушнышо-влак прикладной культурылан, апикультурылан, мӱкш ончымо пашан калыкын морально-этнический тӱвыраштыже кугу кышам кодымыжлан ойыреныт.
Конференцийын участникше-влакым кинде-шинчал, мӱй пӱрӧ дене вашлийыныт. Вара погынышо-влакын кумылыштым Шкетан лӱмеш театрын артистше-влак нӧлталыныт. Погынымашлан сугынь мутым Марий Элын тӱҥ картше А.Таныгин пуэн. Тудо тыге каласен: «Мӱкш – тиде тӱнян кугу ужашыже, ош сандалыкын чурийже, тудо мланде ӱмбалне кузе илаш, кугыжанышым, шке кундемым кучаш туныкта. Тидын нерген мӱкшава, мӱкш еш, тудын сурт-печыже (омартаже) шижтарат. Илышын кузе чоҥалтшашыжым мӱкш дечын пален налшаш улына. Мӱкшым кучен кертына – ме илаш тӱҥалына. Тудын семын пагален, умылен илышаш улына. Мӱкш гай шогыза, мӱкш гай илыза».
Саламлыме мутым тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министрын алмаштышыже И.Садовин, ялозанлык да продовольствий министрын алмаштыжыже Л.Смирнова, спорт, туризм да молодежный политике шотышто министрын алмаштышыже И.Камаева ойлышт. Нунын мутышт почеш, кеч-могай пашам ыштыше еҥ-влакын пӱртӱсым, мландым, йылмым, тӱвырам, мӱкшым йӧратымышт иктыш уша, чумыра. Ятыр литературный произведенийыште мӱкшым мыланна, еҥ-влаклан, пример семын кондат. Кӧ мӱкшым онча – тудын дене мутланаш оҥай, тудо поро, тыматле.
Мӱкш ончымо паша – вольык озанлык йогынышто ик эн тошто ремесло, тудо – этнокультурын ужашыже, лачак поро, сай ончыкылык нерген шонышо-влак гына пӱртӱс дене кылым ыштен кертыт, пашам йӧратыше-шамычым арам огыл «мемнан мӱкшна» маныт. Ме посна-посна илен лектын огына керт, мӱкш семынак тӱшкаште гына ончыкылыкна. Мӱкшызӧ-влак шукертак пагалымашым суленыт. Кугыжанышат мӱкшызӧ-влакым ок мондо, вияҥашышт грантым ойыра. Поро пашам, поро шӱлышым алмаштыше самырык тукымлан пуаш, кусараш, шӱмаҥдаш – тачысе тӱҥ пашана.
Марий кундемыште эртыше жапыште мӱкш ончымо нерген историй науко кандидат И.Андреев каласкалыш. Тудын мутшо почеш, Марий кундемыште мӱкш ончымо паша пеш шукерте ожнысек вияҥын толын. Вопш, пундыш омарта гыч тӱҥалын, раман омарташте ашнаш тӱҥалмеш шагал огыл жап эртен. Кодшо курым тӱҥалтыште мӱкшым раман омарташте ашныме йӧным кучылташ тӱҥалмеке, мӱкш еш кандаш пачаш ешаралтын. «Марла календарьыштат» мӱкш ончымо нерген возымо.
Мӱкш шем тӱсым, арака, шоган, пӱжвӱд пушым ок йӧрате, сандене мӱкшызӧ-влак отарышке яндар толыныт, ару, ош вургемым чиеныт. Мӱкшым юмынкайык дене таҥастареныт, а тудым пушташ кугу сулыклан шотленыт, пӱшкылын гын, умдыжым уто осал шомакым пелештыде луктыныт. Мӱкш игым колташ тӱҥалме деч ончыч марий-влак кумалтышым эртареныт, надырлан вольыкым, сурткайыкым пуэныт.
Кодшо курымын шымлуымшо ийлаштыже ялозанлыкыште химийым кумдан кучылташ тӱҥалме дене республикыштына мӱкш ончымо паша ятырлан мӧҥгештын. Ик эн шуко нектарым ойырышо шемшыдаҥ кушкылым республиыштына шке жапыштыже кудло тӱжем гектар марте ӱденыт гын, варажым тиде кушкыл пасу гыч йӧршеш йомын. Тений талук тӱҥалтышлан республикыштына 2056 мӱкшызӧ шотлалтын, нуно 27,8 тӱжем наре ешым ашненыт. Южо мӱкшызын отарже 150-225 еш марте кугемын.
Культурологий доктор, МарГУ-н тӱвыра да сымыктыш кафедрыжын профессоржо Г.Шкалинан докладшын темыже оҥай ыле: «Мӱкш семын илыза». Погынымаште ойлышо кажне гаяк еҥын шонымашыже лач тыгай лийын. Галина Евгеньевнан ойлымыж семын, мӱкш – тиде пӱртӱсын уэш шочмыжо, нӧлталтмашыже, тудо чулымлык, эрык вий дене кылдалтын. Мӱкшын сӱретшым эсогыл фараон-влакын шӱгарыштышт ужаш лийын. Марий калыкынат тукым гыч тукымыш куснышо сугыньжо-влак лийыныт. Тыге маныныт: кузе мӱкш-влак ваш-ваш полшен, йытыран илат, тугак айдемыланат илаш кӱлеш.
Педагогике науко кандидат, МарГУ-н профессоржо С.Федорован ойлымыж семын, тӱнябмалне чыла элыштат мӱкшызӧ-влакым пагалат. Кужу ӱмырым илен лекше-влак коклаште 80 процентше мӱкш ончышо лийын. Кугезына-влак тыге маныныт: чот шоҥго марте илен шушашлан айдеме кӧргарвержым мӱй дене вӱдыжтарышаш. Мӱкш ончышым юмат арала, мӱкшомартам нигунамат волгенче ок пере. Мӱкш ончышо еҥ пошкудо дене родыла келшен илен. Тыгай койыш самырык-влак декат куснен да куснышаш. Сай еҥым мӱкш нигунамат ок пӱшкыл, пӱшыклеш гынат, тазалыкшым пеҥгыдемдаш.
Самырык-влак ешым чумырымышт годым «мӱй тылзым» эртарат. Тыгодым вич-лу килограмм мӱйым темыман изи печкем пӧлекленыт. Тиде мӱйым вате-марий тылзе жапыште кочшаш улмаш, тыге варажым таза аза шочын. Тыгак тиде пагытыште шыште сортам чӱктеныт. Шыштынат юзо вийже кугу. Айдемым шинча вочмо деч мӱят, шыштат аралат. Сурт-печыш чоҥештен толшо, шичше мӱкшигым тиде суртын озаже поктен колтышаш огыл, аралышаш улмаш. Вет мӱкшиге ешым юмо конден. Мӱкш дене тудым пагален мутланыман, айдеме тӱжвачын веле огыл, кӧргӧ чонжо денат яндар лийшаш, шакше мутым йӧршеш ойлышаш огыл. Чыла тидым икшыве-влак ужшаш да колыштшаш улыт. Мӱкшызӧ колен гынат, отар вес еҥын кидыш куснымо, тыгак ешыште кеч-могай вашталтыш лийын гын, тидын нерген мӱкшлан увертарышаш улыт улмаш. А мыняр калык пале кылдалтын пӱртӱсыштӧ лийшаш вашталтыш дене!
Шкетан лӱмеш театрын художественный вуйлатышыже В.Пектеев мӱкш ончымо пашам ойлымо, лудмо гыч веле огыл пала, ачажат, шкежат тиде насекомыйым ашненыт. Тудын ойлымыж семын, ик ешыште тӱжем дене мӱкш уло, но тиде ик организм семын палдырна. Ӧрыктараже эше кунам мӱкшиге еш ойырлен лектеш. Ик кап семын ик тӱшкашке погынен, пӱтырналтын кечалтыт. Мӱкшым тиде айдеме тукымлан юмо пӧлеклен. Мӱкш ешым Василий Александрович кугыжаныш чоҥалтме, матриархат жапысе коммунист обществе дене таҥастарыш. Еҥ-влак мӱкш дечын кугыжаныш кузе чоҥалтшашым пример семын налыныт. Чынже денак тыге лиеш гын, мландӱмбалне рай озалана ыле. Вара Сӱрем ото нерген каласкалыш. Тиде лӱмын шӱремӱкш дене кылдалтмыжым рашемдыш. Сӱрем – тиде узо мӱкш манмым ончыкта, вес семынже – шӱремӱкш. Мландӱмбалне мӱкш ок лий – тушто илышыжат ок лий. Мӱкш мемнам йӧраташ, моторым ужын мошташ туныкта, тудо кажне пеледышым шупшалшаш. Шупшалдыме пеледыш саскам ок пу. Мӱкш – мемнан туныктышына.
Кугыжаныш архивын вӱдышӧ архивистше Г.Петухова кугу сорта секте кузе шочмо, юмылан надыр семын пеш кугу шыште сортам пуымо нерген каласкалыш. МАРНИИЯЛИ-н кугураке шанче пашаеҥже Э.Пекшееван, Чуваш республикысе ялозанлыкын сулло пашаеҥже, зоотехник-консультант Н.Пирожковын, Башкортостан республик гыч В.Зайниевын (онлайн йӧн дене), Озаҥысе мӱкшызӧ-влак ушемын председательжн Р.Гилязовын, Марий Элысе мӱкшызӧ-влакын «Марий отар» ушем правленийын председательже П.Свининын каласкалымышт оҥай да пайдале ыле.
Вячеслав Смоленцев
Авторын фотожо.
