«Мо сай, тудо шерге», – маныт Кужэҥер район Коклаялыште илыше-влак.
Пуйто вувер кува карген
Тиде ял Шорсола деч йӱдвел-эрвелышкыла кум меҥге тораште, Рушплак ден Шӱргыял коклаште, верланен. Ала-кунам ожно ял воктечак памаш вӱд йоген эртен улмаш. Тидыжак еҥ-влаклан тыште илемым негызлаш амалым ыштен. Эн ончыч тиде кундемыш Ивановмыт илаш кусненыт. Мландышт шагал лийын, тӱҥ шотышто мӱкшым ашнен иленыт, мӱйым моло тӱрлӧ кочкышлан вашталтеныт. Эркын-эркын, чодырам куклен, шурным ӱдаш пасум почыныт.
Кужу жап ялыште латик пӧрт лийын. Шуко еҥ илыме жапыште тышке, шоҥгыеҥ-влакын мутышт почеш, вувер, юзо кува толаш тӱҥалын улмаш. Кастене тудо имньыш шинчын да еҥ-влакым лӱдыктылын кудалыштын. Икана тудым еҥ-влак эскереныт да шинчын кудалыштме имне тупыш тегытым шӱреныт. Тыге вувер кува имне пелен пижын да еҥ-влак тудым кыреныт. Шыдешкыше юзо кува ялысе памашым кӱыш савырен, а ялыште латик сурт деч шуко нигунамат ынже лий манын карген каласен. Шуко гана тиде памашым кычалаш тӧченыт, кӱнченыт, но муын огытыл.
Кугу Ачамланде сарыш ты ял гыч лучко еҥ элым аралаш каен, кудытшо мӧҥгеш пӧртылын огыл. 1931 ийыште Шӱргыял ден Коклаял калык «Марий коммуна» колхозым ыштен, а 1950 ийыште ял Калинин лӱмеш колхозыш ушнен, 1970 ийыште – «Маяк» совхозыш. Ялыште социально-культурный учреждений, производственный объект лийын огытыл. Лачак колхоз годым чыве ферме улмаш. Эн шукыжо тыште 1960-шо ийыште 64 еҥ илен, кызыт латик суртышто 46 еҥ шотлалтеш.
Коклаял кумдан палыме еҥже-влак дене чаплана. Тыште мер да партий пашаеҥ, драматург, прозаик Ялмарий Йыван шочын, В.Макматов «Марий Эл» кугыжаныш ансамбльын участникше лийын. Икмыняр еҥ сай пашажлан орден да медаль дене палемдалтын.
У суртым нӧлтышым ынде от уж
Ме тиде ялыште 1 сентябрьыште лийынна. Игече тунам ояр да шокшо шоген. Ик уреман ял пуйто неле паша деч вара шып канен, коклан гына лыжга мардеж пуалын. Уке, тымыкым комбо-влакын йӱкышт помыжалтыш, корем велнысе олык гыч коклан ушкал ломыжмо шоктен, мотор кечылан кӧра изи мӱкш чоҥештен толын, пуйто пытартыш пеледышыште нектарым кычалын. Ял мучаште одарланен кушшо сиреньын пеледалт шогалмыжым ӧрын ончышна. Пӱртӱс семынак калыкын илышыжат вашталтын. Теве ик пӧрт гыч самырык пӧръеҥ лекте, велосипедыш изи йочам шынден, Рушплак могырыш кудале. Ме верысе депутат, ялын ончычсо сатростыжо, «Акашевский» сурткайык фабрикыште пашам ыштыше Т.Смиронван илыме суртышкыжо тӱкалтышна. Теве шкежат лекте. Пеленжак аваже, Ольга Николаевна, койылалтыш.
– Таче кокымшо сменыш каем, сандене жапем уло, – ойла Татьяна Витальевна. – Ял калык шукынжо оксам ышташ мӱндыр кундемыш коштеш. Такшым ялыштына самырык-влакше укеат улыт манаш лиеш, лачак каныш кечылан гына шочмо суртыш толыт. Йоча-влакше мыйын коктын школыш коштыт. А кеҥежым ятыр икшывым ужат, коча-кова деке унала толыт. Утларакше пенсионер-влак илат. У суртым нӧлтышымат ынде от уж, ялна шоҥгемеш. Вувер куван каргымыж семынак ялыштына ик пӧрт ешаралтеш гын, весе садак петырна. Тыге ынде ятыр жап латик суртышто илат.
Такшым уремым ончалатат, шинчалан чапле деч чаплын сӧрастарыме мотор пӧрт-влакым ужат. Жаплан келшыше чоҥымо материалым кучылтын, сылнештарен шынденыт. Кажне пӧрт ончылно, кудывечыште але пакчаште тӱрлӧ тӱсын пеледыш тӱзлана, кумылым нӧлта. Урем корно моткоч тӧр, нимогай лакым от уж. Пӧрт-влак ончылно южо ял семын нимогай уто торым от уж. Кеҥеж жапыште ялым йӱдым тул ылыж кертме деч черет дене оролат. Тыгак тул ваштареш кучедалаш вӱд кӱлмӧ годым кок кугу йоҥгытым шынденыт. Йӱдым уремым элетротул волгалтара.
Вий-куат – келшымаште
– Мемнан ял калык ваш полшен, эҥертен, келшен ила, – ушна мутланымашке Ольга Николаевна. – Пайремым пырля, веселан эртарена, южгунам ваш-ваш коштына. Теве сурт еда оксам поген, карьер гыч тыгыде кӱм налын кондышна да уремыш шарышна. Тылеч посна кӧ чоҥа, тошто кермычым лакылашке луктын опта. Шошо еда коремыш волена, тушто коршаҥгым да монь тӱшкан эрыктена. Эшеже ялышкына шӧрым погышо машина лавыран годым пурен ок керт да Йывансола ял дене шоссе корныш волымаште лийше лакыш тыгак калык деч оксам поген, тыгыде кӱм шарышна. Шӱргыял калык гын тыгыде кӱм пасушто поген шарен. Кӱжӧ-влак нурышто лукмо пареҥге гай койын кият.
Тиде ял гоч Шӱргыял марте пеҥгыде шартышан корным тенияк ышташ палемдыме ыле. Ынде вес ийлан ышташ сӧреныт. Урем мучко асфальтым шарышаш улыт, тротуар лийшаш.
– Ме тиде корным шукертсек вучена. Ындеже ыштатак шонена. Пӱртӱс газымат вучышна-вучышна да толын шуыныс, – маныт Смирновмыт.
Ял калык эше тӱкан шолдыра вольык деч йӧршынжак йӱкшен шуын огыл. Кургым ямдылаш уто нелыже уке, шудым йырваш солаш лиеш. Лачак пырчым гына налаш логалеш. Кызыт вич ушкалым да ик тунам электрокӱтӱчӧ полшымо дене кӱтат. Электрокӱтӱчыжым тӱшкан погынен налыныт. Тыге черет дене кӱтымат ок кӱл. Эшеже мӱкшым ашныше-влак улыт. Теве Альберт ден Николай Ивановмыт ача-коча-влакын поро пашаштым умбакыже шуят, шагал огыл мӱйым кӱзат.
Ял воктенак кӱсото верланен. Ожно тушто кугезышт-влак Юмылан кумалыныт, поро илышым, тазалыкым, ласкалыкым йодыныт. Ынде тиде поро паша йӧршеш гаяк мондалтын толеш.
– Самырыкыракем годым, шарнем, карт кугыза-влак улыт ыле, самырык-шамыч ты пашалан тунемын ышт код, варажым ты поро паша йӧршеш мондалте, – ойла О.Смирнова. – Меже кумалме радамым огына пале, йоҥылышым ыштет гын, шотлан ок кай.
Ме ты ялыште кок пачашан чапле пӧртыштӧ илыше А.Лезгова дене мутланышна. Озавате ӱмыржӧ мучко, кумло кандаш ий, «Маяк» совхозышто вольыкым ончен.
– Кызыт пенсийыште улам, ешем дене сурт озанлык пашам ыштен илена, – ойла Алевтина Платоновна. – Паша кече мучкылан сита. Вольыкшо, сурткайыкше – чылажымат ончыман, пукшыман, йӱктыман. Эше пакчаште шогылтман.
Вячеслав Смоленцев
Авторын фотожо
