Мом шылташ, южышт шке шочшыштым кӱлеш семын ончен-куштен, туныктен, йол ӱмбаке шогалтен огыт керт. А южышт, еҥ йочам ашнаш налын, шке икшывышт семынак, кокланже эсогыл чотыракат, йӧратен, ончен-куштат.
Кужэҥер район Токтайбеляк селаште илыше Светлана Тетеринан шкенжынат кок эргыже улыт. Туге гынат 12 ий ончыч тудын 4 ияш ӱдырым ешышкышт налаш кумылжо лектын.
Кузе тиде лийын
Тидын нерген Светлана Александровна мутшым тыге рончаш тӱҥале:
— Очыни, кажне ава шочшылан ила. Саша пелашем ден коктын кок эргым ыштен, ончен куштенна. Колзоз пытымеке, а тымарте тудо ушкал комплекс вуйлатышылан, вараже тӱҥ зоотехниклан ыштен, марием моло пӧръеҥ семынак тӱрлӧ кундемлашке пашашке коштын. Кугурак Виталий эргына школым тунем пытарыш да шинчымашым погаш Йошкар-Олашке кайыш. Тиде мылам пеш чот нелын чучын. Тудлан эре йыҥгыртем да «мом кочкынат?», «мом ыштенат?» манын йодыштам ыле. Вараже, индешымше классым пытарымеке, изирак Денис эргынат рӱдолашкак тунемаш кайыш. Тудланат тыгак йыҥгырташ тӱҥальым. Икана Виталий ойла: «Авай, йокрокланен, когыляннат эре йыҥгыртен толашымешкет, лучо шканет ик ӱдырым нал. Тудын дене урокым ышташ монь тӱҥалыда – мемнан верч тынар чот тургыжланыметым кеч чарнет». А тунам мыят, колхоз пытен ылят, жапын-жапын Москвашке пашам ышташ коштынам. А ондакше верысе озанлыкыште экономистлан тыршенам.
Виталий эргыжын тыге каласымыж деч вара ава чынже денак тидын нерген шонаш тӱҥалын.
— Тиде шонымашем нерген ик кечын пелашемлан каласышым: «Мый ӱдырым ашнаш налнем». Саша тидлан тунар куаныш! «Айда, налына!» — мане. Йочам ашнаш налаш шонышо моло ача-ава семынак мыят тылеч вара посна курсым эртышым, — умбакыже каласкала ӱдырамаш. — Вараже икшывым налаш жап шуо, а йочапӧртыштӧ ойлат: «Келшен толшо ӱдыр уке. Икте уло, но тудын йолжо таза огыл». А мыламже ӱдыр гына кӱлын! Сандене тиде ӱдырым ончалаш темлышт. Тунам ме уло еш дене ончаш мийышна! Тиде Дашана лийын. Тудым кок кидше гыч кучен луктыч да воктекем шындышт. Колготкыжо шӱкшӱ, фланель тувырым чиктеныт. Тудым йӧршын ончен кертын омыл: кузе ончалам, туге шортам, кузе ончалам, туге шортам. Йочапӧртыштӧ пашам ыштем гын, чаманымем дене иктаж лу икшывымак ашнаш налам ыле дыр! Йӧра, тушто ом ыште.
Изиш лиймеке, Даша шыргыжале. Шинчашкем вигак шӱргыначкаштыже мотор изи кок лаке, ош-ош пӱйжӧ пернышт. Да лопка кидкопаже – тудо коштын кертын огыл да нылйола веле кудалыштын, сандене тыге лийын. Тунамак Саша Дашалан ойла: «Мы тебя увезём и много-много колготок купим». Пелашем шканже, йочана-шамычлан нимогай вургемымат налын огыл, манаш лиеш. А тыште кузе конденна, туге гаяк Кужэҥерыш кудалын да сӧрымыж семынак шуко-шуко колготкым, тыгак чепчикым, спортивный костюмым налын толын.
Мом чытен лектын огытыл?!
— Кондымына годым Даша моткочак каҥга, тореш шинчан, коштын кертдыме ыле, а кызыт тугай мотор ӱдыр кушкын шогалын! – куанен палемдыш ава.
Кеч тудо тыгай лийже манын, тиде еш мом гына ыштен огыл?! Кузе полшаш лийме нерген пален налаш манын, тӱрлӧ вере коштыныт, кушто мом ыштен кертмым рашемденыт, йолжылан операцийым ик гана веле огыл эртареныт. Изи ӱдыр да уло еш мом гына чытен лектын огытыл?!
— Тунамат да такшымат эргына-шамыч ӱдырым кушко кӱлеш, тушко: мончашке, туалетыш… кидыштышт нумал коштыныт. Нунын тыгай полышышт огыл гын, ончен ом керт ыле. Иктаж-кушко намиен кондаш кӱлмӧ годым эсогыл паша верышт гыч йодын толыт, но Дашам коштыктеныт, — кумыл тодылтын, но тунамак кугешнен, пелештыш ӱдырамаш.
Изиж годым Дашалан ДЦП, тыгак ЗПР диагнозым шынденыт. Но Светлана Александровна туге чот тыршен, туге тудын дене заниматлен – кумшо классыште кокымшо диагнозшым кораҥденыт. Даша эсогыл ударницыш лектын! Тудын эше вес, ойыртемалтше, черже лийын да санденак ик буква олмеш весым воза улмаш. Тыге ончыч ик мутышто ныл йоҥылышым колтен гын, кызыт, аважын ойлымыж почеш, ик диктантыште тынар гына йоҥылышым ышта. Тыге тиде чержымат сеҥен кертыныт!
— Аграрный колледжыште тунеммыж годым Денисым стажировкыш Германийыш колтеныт ыле. Тушто тудын илыме ешыштат ДЦП черан икшывышт кушкын. Озаватыже, немыч ӱдырамаш, Даша кидшым, моторикыжым, вуйдорыкшым вияҥден кертше манын, ӱдырлан пӧлек семын конструкторым пуэн колтен. Тымарте коктын эре кугу пазл-шамычым погенна да кокланже ыштышаш пашат кодын гын, вараже тудо шке семынже тиде конструктор дене шинчылташ тӱҥалын, — палдарыш Светлана Александровна.
«Тыйым нигӧлан ом пу!»
Даша шке ача-аважым огеш пале. Аваже, тудым ыштымекше, кум кече гычак роддом гыч куржын да тулеч вара лишемынат огыл.
— Мыят тудым ынем пале. Но Дашалан каласенам: «Латкандаш ийым темымешкет, иктаж-кӧ тыйым налаш толеш гын, кределаш пижам, кумшо пачаш гыч кудалтем, но тыйым ом пу!» Тудат тыгеракак ойла: «Тогда мы братьев позовём, а они «Кузькину мать» покажут!» Коктын теве тыгай улына, мыскарамат ыштена. Но икана ойла: «Она же меня бросила, а ты мне жизнь подарила, на ноги поставила. Я тебя никогда не брошу». А тылеч ончыч шке аваже толеш да наҥгая манын эре лӱдеш ыле. Мутланымына деч вара лыпланен.
Тудо моткочак шонен моштышо, мудреч ӱдыр. Ты шотышто иктаҥашыже-влак деч ятырлан кугурак. Кызыт Советский район Ӱшнӱр школышто индешымше классыште тунемеш. Тидлан кӧра арня денак тусо интернатыште ила да южгунам чаманен шортам гын, лыпландараш тыршен, ойла: «Мам, ну, чего ты как маленькая? Мне же всё-равно дальше учиться надо. Привыкать придётся».
Вараже шонымашыже ала вашталтеш, но кызытеш ончыкыжым врач лийнеже, йоча-шамычым эмлынеже. А тушто химийым да биологийым келгынрак туныктат. Школышко гын адакат изаже-шамыч намиен кодат да кондат. Йӧра, йӧнышт уло. Виталий кок арня Москваште ышта, кок арня – мӧҥгыштӧ. Денис «Марикоммунэнерго» организацийыште тырша да ик сутка пашам ышта, кумыт – мӧҥгыштӧ. Ялыште паша шуко, сандене олаште когыньыштынат шке пачерышт уло да ешышт дене такше тушто илат, шочшышт кушкеш гынат, садак коктынат, паша деч ярсымекышт, вигак ялыш толаш тыршат, — ойлыш авашт.
Дашан шола вел могыржо парализоватлалтше. Ончыч йолжат, кидшат кечат веле улмаш. Икмыняр операцийым ыштыме деч вара тазалыкше мыняр-гынат саемын. Кызыт ӱдыр шкеже коштеш. Эсогыл велосипед дене кудалыштеш! Шола йолжо изишак шӱдырна да ошкылмыж годым кокланже камвозешат гынат, тӱҥжӧ — нылйола огеш кудалышт, а коштын кертеш!
— Йолжым вияҥдаш манын, врач кошташ кӱштен да тылеч вара Даша стадионыш лектын коштеш. Телым пӧрт йыр лу гана савырна. Икманаш, рушла ойла гын, моткочак настырный да ответственный ӱдыр! – палемдыш Светлана Александровна.
Ӱмыргорно — пасу корно огыл…
Светлана Тетеринан илыш корныж нерген кӱчыкын ойлаш гын, тудо Токтайбеляк селаштак шочын-кушкын. Кушкын шумекше, ты ял качыланак марлан лектын. Тудыжо пӧрт гоч гына илен. Адакшым ик классыштак тунемыныт. Эсогыл ик парт коклаште шинченыт. Мо оҥайже, ончыкылык ава лийшыже Светланам школышто тунеммыж годымак шекланен улмаш. Тудо ӱдырамашлан чотак келшен да шешкыжак лийже манын шонен. Санденак южгунамже, йӧн дене пайдаланен, коваж дене гына кушшо ӱдырым тиде я тудо пашалан туныктен.
— Ончыкылык ава лийшемым мый моткочак пагаленам. Тудо тыглай колхознице веле лийын гынат, моткочак ушан-шотан ӱдырамаш ыле, — ойла Светлана Александровна. — А марлан лекмекем, Сашан аваж дене, паледа, кидым кучен ошкыл колтена ыле. Тунар келшен иленна! Тудын дене ик ганат вурседылын огынал! Тыгай авам ыле. Чаманаш гына кодеш, икмыняр ий ончыч ӱмыржӧ кӱрылтын. Ача лийшемат ынде ты тӱняште уке.
Саша пелашем нергенат «ыле» манаш веле логалеш. Марием уке лиймылан шушаш ийын Йӧратыше-влакын кечын, 14 февральыште, лу ий шуэш. Колымыж деч икмыняр кече ончыч гына ойла: «Светлан, эргына-шамычым вет тый ончен-куштенат. А мый эре вес кундемлашке пашаш коштынам. Юмылан тау, южышт семын нуно кевыт воктене аракам йӱын огыт шогылт, шотан улыт». Вара ӱмбакем ончен шинчыш-шинчыш да мане: «Тый мыйын Юмын ӱдыр
улат». Нине мутшо кызытат ушыштем улыт. Чынак, шочшынат саяк улыт, шкежат эн сай лийын… — мутшым кӱрльӧ ӱдырамаш.
Тетла ӱдырамаш ик пӧръеҥ денат илышыжым кылден кертын огыл. «Сашам гай пӧръеҥ уке», — ойла.
Йӧра, тунам Дашашт тиде ешыште кушкын. Сандене ойгым мондыктараш, неле жапым чытен лекташ изи чукаят мыняр-гынат полшен. Кеч тунам ӱдыр улыжат 6 ияш лийын. Да верысе «Ший аршаш» ансамбльыш коштмыжат умбакыже илаш вийым пуэн, очыни.
— Мый эше Дашам налме деч ончычак тушко кошташ тӱҥалынам, — манне ӱдырамаш. — А Саша колымеке, мӧҥгыштӧ шортын шинчаш огыл, кеч ойгем изишак мондалтше манын, ансамбльыш коштмем шым чарне. Чоным кузе-гынат кандарыманыс. Мурем, куштем гын, каньылынракын чучеш. Тидын дене мый шкемым луштарем. Ик жапыште эсогыл мый, Виталий, Денис – чыланат ансамбльын участникше лийынна.
Аван куанже, полышкалышыже…
Ынде угыч Даша декак пӧртылде, нигузе огеш лий, вет тудо – аван куанже, полышкалышыже. Ойлымо почеш, ӱдыр моткочак пашалан кумылан кушкеш да кочкашат шолта, пӧртымат эрыкта, пакчаште шӱкымат кӱреш, вӱдымат шава – чыла ышта!
Аван эн кугу шонымашыжат тӱҥ шотышто тудын денак кылдалтын:
— Мый, Дашам туныктен луктын, марлан пуэн, тудын шочшыжым ужнем. А ӱдыремын шонымашыже тыгай. Икана ойла: «Мам, за то, что ты меня воспитала, я тебе белую машину подарю!» Арам мо витле утла ияш улмем годым, кум ий ончыч, водитель праван лияш тунем лектынам! Кудалыштам вара (шыргыжеш – авт.). Уке гын кызыт эргын машинаж дене веле коклан Кужэҥерыш монь миен толам. Мом ойлаш, кызыт ме чыланат лач тудын илышыж дене гына илена.
Тиде ӱдырамаш — тыгай кугу чытышан айдеме! Юмылан тау, тиде ӱдыр лачшымак тиде ешыш, тиде ава деке логалын! Тыгай шотан ача, ава, эрге-шамыч огыл гын, илышыже могай лиеш ыле — кӧ пала. А тыште тудлан кажныже чыла ышташ ямде! Сандене пытартышлан тыге гына каласыме шуэш: нунын гай поро чонан, поро кумылан еҥ ден еш тӱняште тек шукырак лийыт!
Любовь КАМАЛЕТДИНОВА
Фотом еш альбом гыч налме
