Тачысе марий ӱдырамаш-влакым эскерен, нунын ешым, мер, политике илышым виктарымыштым аклен, южгунамже ӧраш гына кодеш: могай нуно чытышан да кӧргӧ виян улыт! Пӱсӧ уш-акылан да кумдан шонен моштышо улыт! Шукерте огыл Т.Евсеев лӱмеш калыкле тоштерын кугурак научный пашаеҥже, историй науко кандидат Сергей Свечниковын шымлымашыжым лудмеке, тыгай койышышт кушеч лекмым умылышым. Кузе калыкна шке йӱлажым курымла гоч арален коден, тугак марий ӱдырамаш-влак — кугезына-влакын кӧргӧ чон койышыштым сакленыт. Акрет годымжо нуно пӧръеҥ-влак гаяк тале сарзе лийыныт улмаш… Ты шымлымаш дене лудшына-шамычымат палдарена.
Кидыштышт эре пикш лийын
XVI-XVII курымлаште марий (черемис)-влак нерген сарзе калык манын ойленыт. Тудо пагытыште илыше шанчыеҥ-шамычат чыла ийготан-влак коклаште, эсогыл ийготыш шудымо, тыгак пӧръеҥ да ӱдырамаш-влак коклаштат тыгай койышыжо палдырныме нерген ушештареныт. Но тунам, «икте-весе ӱмбаке варвар семын кержалтын кредалын вияҥме» пагытлан (Военный демократий тунам лийын), тидыже нормо лийын. XVI курымысо марий-шамычым ончалаш гын, ешартыш сарзе койыш вияҥашлан кок кугу вий — Москосо Русь ден Шӧртньӧ Ордан шаланымыж деч вара шочшо тюрк-татар кугыжаныш-влак — полшеныт. Вет марий-влаклан лач нунын коклаште илаш логалын. Тылеч ончычат марий-влак тыгаяк военно-демократический стадийыште лийыныт гынат, ты кундемысе тӱҥ военно-политический событийлашке ушнен огытыл: ны мордва ден руш, булгар ден руш-влак кокласе вашпижмашлашкышт, ны руш ден Шӧртньо Ордан кредалмашкышт.
Вара веле черемис-влак Моско ден Озаҥ кокласе кредалмашке ушненыт, нине пуламыр пагытыште (Черемис сар-влак, Смута) кугу чолгалыкым ончыктеныт. Тунамак чермис-влак сарзе шӱлышыштым да койышыштым эркын йомдарен толыныт. Чыла тидым шотыш налаш гын, XVI-XVII курымлаште марий ӱдырамаш-влак чынжымак сарзе койышан лийыныт манын, пеҥгыдын каласаш лиеш.
Вуйым кумыж сӧрастарен
С.Герберштейнын «Записки о Московии» (1520-шо ийла) возымаштыже ончыкталтын: черемис пӧръеҥ ден ӱдырамаш-влак таза кап-кылан улыт, пикш дене лӱйкалаш йӧратат. Шочмо кундемым йӧраташ, тудым аралаш шочшыштым чотак туныктат: «Чыланат, пӧръеҥжат, ӱдырамашыжат, пеш писын куржталыт; тидын деч посна моткоч сайын пикш дене лӱйкалат, пикшым кид гыч нигунам огыт мучышто; тидыже нунылан пеш келша, эсогыл кугу ийготан эрге-шамыч пикш гыч колтымо умдым палемдыме верыш огыт логалте гын, нунылан кочкашат огыт пу. Ӱдырамаш-влак ешартыш вуйчиемым нумалыт, садыжым пушеҥге кумыж гыч пӱчкын луктыт да диадеме семын вуй йыр пыштыме оҥгыш келыштарат, ӱмбачынже шовычым пидын шындат, шнуй гай койыт. Кузе нуно тыгай кӱкшӧ вуйчием дене чодыра коклаште коштын кертыт манын йодмемлан, ӱдырамаш-влак тыге вашештеныт: «А кузе шордо чодыраште коштеш шонеда, тудын вуйыштыжо тӱкӧ эшеат кӱкшырак?»
Пӧрьеҥ гаяк тале сарзе
П.Петрей шкенжын «Истории о Великом княжестве Московском» (1615 ий) пашаштыже С.Герберштейнын каласкалыме историйжым ушештарен, марий ӱдырамаш-влакын сарзе койышышт нерген тыге возен: «Ӱдырамаш-влак пикш дене лӱйкалымаште пӧръеҥ семынак чулым да мастар улыт. Изинекак тидлан шочшыштымат туныктат. Палемдыме верыш икшыве умдым огеш логалте гын, шочшыштым кочкашат огыт шынде. Тушман ваштареш кайыме годым саркуралым пӧръеҥ веле огыл, ӱдырамаш-шамычат налыт, да нунын семынак лӱддымын да патырын шогалыт, ончылно да шеҥгелне улшо тушманымат лӱӥкалат, тидлан кӧрак садышт лӱдын куржыт».
П.Петрей дене пырля Россий мучко коштшо сӱретче Август Мейерберг марий ӱдырамашым тунам лачшымак пикш да умдо дене сӱретлен.
(П.Петрейын «Путешествие в Московию» (1660 ийла) книгаж гыч А.Мейбергын сӱретше.
Вес шанчыеҥ Я.Рейтенфельс «Сказания герцогу Тосканскому о Московии» (1670-ше ийла) книгаштыже марий пӧръеҥ дене пырля ӱдырамаш-шамычынат сарзе койышан улмышт нерген возен: «Чот кӱлеш годым царь сар пашаш шке подданыйже-влак кокла гыч кажне луымшылан, шымшылан, южгунам эсогыл кумшылан кӱштен (призыватлен). Тыгак шотлен пытарыдыме салтакым чумырен: иле шылым кочкын илыше калмык ден татар кокла гыч, пӧръеҥ ден ӱдырамашыжат тале сарзе улшо черемис-влак кокла гыч, черкес-влак кокла гыч, кудышт нимо дечат огыт лӱд, мучашлан казак-влак кокла гыч».
Икманаш, марий ӱдырамаш-влак акрет годсек шкешт верч веле огыл, лишыл еҥышт, шочмо кундемышт верч шоген моштеныт. Тачат нуно тыгаяк улыт огыл мо?
Савыкташ С.НОСОВА ямдылен.
Снимкыште: С.Свечников.
