«Марий серызе рушла воза» вуймутан вашмутланымаш тений 16 апрельыште лекше газетеш савыкталте. Таче тиде йодышым умбакыже шуена.
Молан руш йылмышке куснат?
Марий серызына-влак могай амал дене рушла возаш тӱҥалыт? Тыгай ошкылым ышташ нунылан мо шӱкалтышым пуа? Российысе писатель-влак ушемын Марий Элысе региональный пӧлкажым вуйлатыше Светлана Архипова-Григорьева тидын нерген интервьюштыжо раш каласен. «Я – необычная девочка и Мисс Совершенство» йомак-повестьшым Роспечатьын йодмыж почеш кок йылме дене келыштарен. «Сова с фонарём и жёлтые ушки» йомак-повестьым марла возаш тӱҥалын, пелыж наре серымеке, адакат Роспечатьын условийже почеш рушла возымашке куснашыже пернен. 2010 ийыште «Я – необычная девочка и Мисс Совершенство» йоча повесть рушла гына возалтын, марий вариантше уке.
Роспечать (тудым РФ Минцифрыш ушымо) ий еда издатель-влаклан книга-влакым савыктен лукмо роскотым иземдаш конкурс почеш оксам ойыра, а газет да журнал-влаклан «Господдержка печатных СМИ» посна программе уло. Возымо проектым келшыдымылан шотла гын, книгам лукшо предприятий шийвундо деч поснат кодын кертеш, а кӧлан окса уто? Сандене Роспечатьын йодмашыжым шуктыде ок лий.
Марий лудшын йӧратыме писательже, Россий писатель ушемын йыжыҥъеҥже Маргарита Ушакован 6 книгаже ош тӱняшке лектын, тушеч визытше – марла: «Авамын куэже» Ушакова М.Т., Мардан Рая (Николаева Р.И.),1993 ий; «Яҥгаршудо олык», 1999 ий; «Умыло мыйым», 2004 ий; «Шыже муро», 2009 ий; «Порысан пӱрымаш», 2019 ий.
– Автор семын ик книгам, «Нежные стебли дождя» маналтеш, 2014 ийыште рушла луктын кертынам, тудыжымат Зоя Дудина (Глушкова) ямдылаш полшен, Алексей Глушков редактироватлен, а Василий Краснов оксам колтен. Колымешкемат луктын ом керт ыле, – ойла М.Ушакова.
Тудын умылтарымыж почеш, Россий писатель ушемыш пураш ямдылалтме годым комиссий мо нерген серымым палыже да умылыжо манын, возыметлан подстрочный кусарыме предложений-влак лийшаш улыт. Строка-шамыч йымалан тыглай кусарыме олмеш тудо художественно оформитлаш тыршен. «Мый шке возымем вес айдемылан кусараш ом ӱшане. Тӱленат тудлан ом керт веле огыл амалже. Марий фольклорым вес йылмыш кусараш моткоч неле. Кажне йӱк але движений – мемнан поянлык, тудым йомдарыман огыл. А мыйын возымем тӱрыснек фольклор негыз йыр пӧрдеш да негызлалтеш, – ойла М.Ушакова. – Василий Красновын 3 книгажым кусаренам. Художественно руш йылмыш кусарымешкем, произведенийже-влак шӱмемлан лишыл лийын шуктеныт. Икымше «Корабли уходят, чтобы вернуться» книгаже лекмеке, марий писатель-влак ушемын кугу погынымаштыже калык писательна Юрий Иванович Галютин, кынел шогалын, йӱкынак тыге выступатлыш: «Кушечын Маргарита Ушакован руш йылмыже лектын?! Мый тиде книгам ком гыч ком марте, ручкам да листам налын, лудым – йоҥылышым кычальым. Шым му!»
Вес прозаик Эрнст (Эрик) Петров – 14 книган авторжо. Лач пелыгыч: 7 книгаже рушла, тынарак марла савыкталтыныт. Марла: «Мӱндыр кечын ӱжараже» (2010), «Олма вӱдет – шыма вӱдет» (2011), «Шошын эр пӧлекше» (2011), «Весела Васёк» (2012), «Шочмо кундемын семже» (2012), «Туштан алфавит» (2013) да «Эрлат теҥгече лиеш» (2020). Рушла: «На земле Билибинской – за Полярным кругом» (2010), «Верхом на свинье» (2012), «Спешите делать добро» (2016), «У каждого свой крест» (2016), «Чукотский мотив» (2016), «Медовая зима» (2017), «Горсть родной земли» (2017).
– Марий еҥ рушла воза гын, плока мо? Келшем, чылт руш автор гай от возо, манмыла, марий улат гын, кеч в котле вари, садикте марий кодат. «Литера» журналыш икмыняр произведенийым пуэнамат, тӱҥ редактор Сергей Щеглов тӧрлен, удыркален. Тудат «А мо тый рушла возаш тӱҥалынат?» йодеш. 1982-1983 ийлаште «Заря» кужэҥер райгазетыште пашам ыштымем годым «Ӱжара» марла газетын дубляж шотышто тӱҥ редакторжын алмаштышыже лийынам. Райгазетыште кузе пашам ыштет? Рушлат, марлат возаш пернен, кызытат тыге, очыни. Армийыштат возкаленам. Ондак Свердловский военный окружной «За Родину» газетыш, вара Забайкальеште служитлыме годым тусо газетыш уке-уке да мом гынат колтеденам.
Шарнем, 1978 ийыште «Сылнымут шыже» республиканский семинарыш толынам. Почеламут ден ойлымаш-влакым рушлат, марлат ончылгочак колтенам, тунам тыге йодыт ыле. Ушешем кодын, ныл секцийыш почела-почела коштынам. Рушла секцийым Владимир Панов вӱден, тудо мыйын рушла возымемым сайлан шотлен да «Молодой коммунист» газетыш савыкташ темлен. Савыктеныт. Марий секцийым вӱдышӧ Геннадий Пирогов ден Филимон Ибатоват мыйым, возаш гына тӱҥалше авторым, мокталтеныт, – каласкала Эрик Алексеевич.
Тудын мутшо почеш, рушла возаш але марла – ойыртем уке, рушла возаш амал уло гын, рушла воза, уке гын – марий йылмышке кусна. «Нимогай нелылыкымат ом шиж», – манеш.
Э.Петровын рушла возымо вес амалжымат ончыктен кодыде ок лий. Республикысе налог службышто пашам ыштымыж годым тудо рушла «Совершенно несекретно» газетым лукмаште, 2004 ий гыч 2011 ий марте Чукотко автономный округысо Билибино районысо «Золотая Чукотка» райгазетыште тыршен, рушла шуко серашыже пернен.
Поэзий аланыште Ирина Закиева тачысе кечылан марла тунаре огыл, кунаре рушла воза. Кӧлан кузе, мыланем келша, мый тудын лудшыжо улам манын кертам.
Конкурсыш колташ? Рушла возымын ик сай могыржым (+-шым) теве кушто ужман: тӱрлӧ калык гыч лекше писатель-влаклан Всероссийский, тӱнямбал але эше вес кӱкшытан конкурслашке ушнаш йӧным пуа. Республикыштат ятыр сылнымут конкурс увертаралтеш, но шукыж годым автор-шамыч деч произведенийым кусарымым (подстрочныйым але профессионалыным, чылт уке гынже, кеч аннотацийым) йодыт.
Марий писательна-влак ушнат мо вара тӱрлӧ конкурслашке? Тӱҥ шотышто кок премийым ончыктен кертына, нуно финн-угор калык-влак коклаште увертаралтыт: тиде – Финляндийысе М.Кастрен лӱмеш литературный конкурс, икмыняр марий поэт ты сылнымут таҥасыште сеҥышыш лектын да окса премий дене палемдалтын. 2015 ийыште мыйынат «Йӧрате мыйым! Йӧрате…» книгамым палемденыт, премийым налаш лӱмынак Хельсинкиш миен коштынам.
Вес премий, тудат окса дене пеҥгыдемдалтеш, Эстонийысе родо-тукым калык-влакын программышт да Финн-угор литератур ассоциацийын увертарыме конкурсышто сеҥыше авторлан пуалтеш. Марий-влак кокла гычат ты премийым налше сылнымутчо-влакым палена.
Российысе писатель ушемын еҥже семын Эрик Петров ятыр чапкагаз да медаль (общественный награде) дене палемдалтын. Медаль-влакым ончыктена: Антон Чехов 160 ий, Сергей Есенин 125 ий, Анна Ахматова 130 ий; отличий знак – Георгевский тасма 250 ий, 3-шо степенян «Наследие» шӱдыр.
Лудшо – интернетвотышто
Писатель лудшылан воза, савыктыш книгам печатлен луктеш, лудшо книгам лудеш. Но кажне писатель книгажым лукташ кугыжаныш велым полышым вучен ок шукто – тиде проблеме теҥгечысат, тачысат огыл, тудо кодшо курымын 90-шо ийлаж годсек шуйна. Марий мутмастар-влак кокла гыч южиктыже, чӱчалтыш пашадаржым поген-поген, возымыжым печатлен лукташ тӧча. Ты пашалан кредитым налшыжат уло.
Мом ышташ? Кызыт, цифровой технологий шарлыме жапыште, возышо еҥлан интернет пеш йӧнан. Ойлымашым я почеламутым сералтышыч да интернетвотыш «кудалтышыч» – лӱмет уло тӱнялан шарла! Тыгай йӧным шӱкалман огыл. Куандара, мемнан сылнымутчына-влакат пайдаланат. Теве:
М.Ушакова: Проза.ру сайтыште 65 произведенийжым вераҥден. 13 тӱжем утла лудшыеҥже уло. Канада, Израиль, Австралий, Германий да моло элла гычат. «Возымем лудыт да умылат-ыс!» – ойла прозаик.
Э. Петров: «Мыйын рушла возымо ойлымашем, почеламутем-влак Проза.ру, Стихи.ру сайтлаште улыт. 35 тӱжем утла подписчикем погынен. Подписчик – тиде лудшыеҥ. Марла посна лаштыкем, сайтем уке».
И.Закиеван рушла возымо почеламутшо-влакым интернетысе Вконтакте соцкылыште почмо «Тылат серЭМ» тӱшкаштыже палыме лийын кертыда.
Мучашлан
«Национальный автор Россий мучко палыме лийын кертеш мо? Тидлан мом ыштыман?» манме йодышлан Коми Республикын писатель ушемжын вуйлатышыже Елена Козлова тыгерак вашештен: «В принципе, думаю, это возможно. Только надо поставить перед собой такую цель и, имея хороших переводчиков, часто издаваться в Москве. Удивить русского читателя довольно сложно, но, думаю, всё же возможно. Удивить можно национальным колоритом, образом мышления, своеобразным восприятием жизни, ментальностью. Но этим надо заниматься специально и целенаправленно». Ойлымыжо кеч марий, кеч одо, кеч татар, кеч- могай калыкын мутмастаржылан келшен толеш. Но тыгодым шотыш налман, уло руш автор да уло рушла возышо автор.
Таче тарватыме йодышым кеч-кузе пӱтыркале, садикте ик проблеме деке миен лектына – кусарыме паша. Но тиде, манмыла, йӧршын вес канва.
Л. СЕМЕНОВА
Геннадий САБАНЦЕВ-ОЯР, Марий Элын калык поэтше:
– «Национальный писатель-влак рушла возымашке куснат» манме мыланна, марий серызе-влаклан, йӧршешат актуальный йодыш огыл, шонем. Кызыт чылт рушла возышо марий еҥже – тиде Герман Пирогов веле. Но тудо изинек марий йылме деч кораҥше айдеме, руш йылме дене кушкын, сандене шочмо йылмыжлан руш йылмым шотлыман, да возашыжат сандене рушла воза. Тудо тыгеже – руш поэт, руш литератор. Тетла рушла возышо марий литераторна уке. А ик-кок почеламутым возышым, шкеныштын возымыштым рушлаш кусарыше-влакым рушла возышо писатель але поэтлан шотлаш ок лий.
Чын, ондак СССР-ыште, вара Россий кумдыкышто рушла возышо национальный автор-влак лийыныт, но нунын возымышт руш литературын явленийже огыл, а садак – национальный литературын явленийже. Мемнан тыгай «явлений» уке. Мыят ик-кок почеламутым гына рушла возенам, изиш кусаренам, икманаш, рушла возышо автор омыл.
Рушла возышылан тиде йылмым моткоч чот сайын палыман, тудо культуреш кушман. Мый марла шонышо айдеме улам, сандене рушлаштыжат тиде «акцент» шижалтеш. Икманаш, мыйын шонымашем тыгай: национальный литератор-влак шке йылмышт дене возышаш улыт, руш литератур нуным садак шке поянлыкышкыже ок нал. Возыметым руш еҥ кусара гын (да чаплын кусара гын!), пайдаже ятыр пачаш шуко лиеш. Южыжо эше шочмо йылмынаж денат ынде шот дене возен она мошто, теве тиде – кугу проблеме.
