ЙӰЛА МАРИЙ ЙӰЛА МАРИЙ ТӰНЯ

Марий  йӱла пӱртӱс вий дене пырля ила…

Моско марий-влакын чолгалыкышт

Моско кундемыште илыше марий-влак юмылан кумалме кугезе йӱланам ылыжтенак толыт. Тидыже тений шыжым поснак шижалтеш. Ожнысек финн-угор-влакын жаплыме ӱшык верлаштышт марий кумалтыш-влакым эртарат. Тыгак  пелештен шогышо-влак шке коклаштышт тӱҥ онаеҥым, нунын семын тӱҥ арвуйым, палемденыт. Тыгай ӱшаным Денис Яковлевич Ямаевлан ыштеныт. Тудо 60 ийым эртен, кызыт Клин олаште ила, а шочынжо Пошкырт кундем Мишкан районысо Айблат ялыште. Шке жапыштыже Уфасе авиационно- технический университетын авиаций двигатель факультетшым тунем лектын. Ончычсо военный кызыт запасыште майор.
Тӱҥ арвуйын ойлымыж почеш, Моско кундемыште пелештен шогышо арвуйжо визытын улыт. Кум еҥжым тений шыжым шке радамышкышт пуртеныт. Марий Элысе Юмыйула ушемын онаеҥже-влак дене кылышт уке.  

Денис Яковлевичын ойлымыж почеш, арвуй-влак вес ийын Ярославль областьысе Ростов Великий ола воктене ик отым марий-влакын эре кумалме верышкышт савыраш шонат. Акрет годым тушто меря — касвел марий-влакын илыме рӱдышт лийын, маныт. Меря марий калыкак лийын манме иктешлымаш ятыр ученыйын уло. Но южо шанчызе тидын дене огеш келше. Туге гынат кызыт Моско кундемыште илыше марий-влак нуным касвел марий улыт манын ӱшандарат.

 Моско марий-влакын ончылъеҥышт коклаште пӱртӱс вий дене осалым эрыкташ полшышо эмлызе-влакат улыт. Нуно эсогыл посна тыгай йӱлам эртарат. Тидын нерген тыгак социальный сеть гоч пален налаш лиеш. Тыгай йӱлам эртарыме виян вер-шӧрлан кызытсе марий-влак Димитров ола деч тораште огыл,  Кимерши изи эҥер пеленысе Киндяково чодыраште улак  верым шотлат. Тушто акрет годсек язычник-влакын вуйым саваш коштмо Кинде курыкышт уло. Тудын тӱҥ жаплыме святыньыжлан Кинде кӱ (Шутов камень) шотлалтеш.

Кинде курыкын шнуй вийже

Иоакимовский летопись почеш, «Кинде кӱ» шке жапыштыже кум эҥер ушнымашке, кызыт кийыме верышкыже вӱд йогымо ваштареш шке гыч толын возын. Кузе тыге лийын кертын, ӧраш гына кодеш.

Шымлызе-влак весыланат ӧрыт. Кӱ купышто гынат, ынде тынар кужу пагыт мландывалнак кия, огеш воло. Кеч йырым-йырысе кумдыкышто лӱп куп манаш лиеш. Южо шымлызын ойлымыж почеш, тудым метеорит ужаш манашат ок лий: пеш кугу. Адакшым пурен кайышыла, тудо кугу воронкам ыштышаш ыле. А тыгай сӱрет лийын огыл.

Кӱ валне тыгак паралельный ик кутышан кум полоса уло. Кӧ тудым ыштен — шымлызе-влак тыгак рашемден огыт керт.  Ик ученыйышт кӱм славян калыкын Велес, весышт Макоша лӱман ӱдырамаш юмо-влак дене кылдат.

Акрет годым кӱ воктене тӱрлӧ языческий ӥулам эртареныт, надырым конденыт. Кӱ чыла йодмым шукта, маныт. Ожно годым поснак черле азам эмлыше вийжылан ӱшаненыт. Тыгак тушман, осалым шонышо дечат утарен, пӧръеҥ вийым ешарен, арака йӱмым кудалташ полшен кертмыже нерген ойленыт. Да кызытат тыгак, уке гын ты верыш тынар калык огеш кошт ыле, очыни.

 Кинде кӱ  — тиде мландывалне кийыше сур тӱсан кварцит, кужытшо 1,3 метрыш шуэш. Тораштак огыл Киндяково ял уло, тусо марий-влак тудым Кинде ял маныт. Тусо чодырам Русьын тынеш пурымыж деч вара Шутын маныныт. Дальын толковый словарьже почеш, «шут» манмыже осал вийым ончыкта, санденак православный-влак ты верым сай огыл  шӱлышанлан шотленыт. Кызытат тушко коштшо-влак йомын коштмо нерген ойлат. Но мом православный-влак огыт умыло, тудым марий верам кучышо-влак умылтарен да аклен моштат.  Кеч ты верыш изи юмоҥам, ыресым шынден кайыше-влакат лийыныт. Но ала верысе-влак, ала пӱртӱс вийлан ӱшаныше-влак нуным вес верыш кораҥдат. Санденак православный юмылан да пӱртӱс вийлан ӱшаныше-влак коклаште умылыдымаш тушто шукертак кая маныт. 

 Ты кӱ нерген шуко легенде уло. Иктыж почеш, тиде кӱ — чапланыше шнуй Алатырь кӱн индешымше ужашыже. Тидын нерген эше XVII курымысо ученый Адам Олеарий  «Описание путешествия в Московию» пашаштыже возен:

… в далекие времена пришли на Москву странники от самого Белого моря и принесли с собой бел-горюч камень Алатырь. Камень был разбит на девять частей. По легенде в основе границ Московии лежат эти девять осколков камня Алатыря. И схоронены они в стенах девяти городов: Коломна, Серпухов, Дмитров, Тула, Волоколамск, Верея, Наро-Фоминск… Русские верят, что нет на свете более могучего оберега, нежели осколки Алатырь-камня, от войны и иноземного нашествия, а также от мора и других злых бед».

Тудынак возымыж почеш, Москосо кугу князь Иван III шке войскажым 1480 ийыште Уграште Шӧртньӧ ордан войскаж дене кредалмаш деч ончыч вийым налаш манын лӱмын коштыктен. Очыни, санденак тунам сӧӥжӧ тӱҥалдеак мучашлалтын: кок велысе войска-влак кок велке каеныт.

Шке жапыштыже тиде кӱ полшымо дене аза черым эмлыме йӱлам эртарыме нерген возен кодымат уло. Чылажат курымла дене марий калыкнан пӱртӱс вийлан ӱшанен, тудлан эҥертен, тудын деч вийым налын шке илышыжым виктарен толмо илыш йӱламак ушештара да пеҥгыдемда. Черле азам кӱ деке конденыт.  Воктен лекше памаш гыч вӱдым кошталын, кӱ ӱмбаке шавеныт. Йоген волышо вӱдшым вара атыш погеныт. Тудын дене черле азам мушкыныт. Аза тӧрланен гын, кӱ полшен, а уке гын, пӱрымашыжак тыгай, ӱшаненыт.

 Но шукышт кӱлан гына огыл, а тудым мушкын волышо вӱдынат шнуй вийжылан ӱшанат. Санденак ты верыш чывылталтме йӱлам эртараш манын шукын коштыт. Южышт эсогыл ош аракам кӱ ӱмбаке йоктарат да тудым поген налыт. Кеч тиде йӱлажым кугезе-влакын шӱлышыштлан надыр семынат аклат.

А шукышт пеленышт солыкым кондат, да кӱ ӱмбач йоген волышо вӱд дене тудым нӧртымеке, чурийыштым, капыштым ӱштыт. А шке солыкшым вара кӱ воктенысе укшыш кылден сакалтат. Тыге чер кая, да шонымаш шукталтеш, пуйто.

Икманаш, моткоч ойыртемалтше вер. А кунар тушко еҥ, кажныже шке ӱшанже дене коштеш. Чыла вере шуко солык кеча, кӱ ӱмбалне эре ший окса шуко уло. Тидым Моско марий-влакын фотошт гочат ужаш лиеш.

Российыште акрет язычник-влакын жаплыме тыгай кӱ шымыт  веле манын возат.  Иктыже — лач тиде кӱ. Очыни, таклан огыл Моско кундемыште илыше марий-влак акрет финн-угор калыкын жаплыме верышкышт миен лектыныт да тушан марий кумалтышым ылыжтеныт. Ала Ош Кугу Юмыжак тушко корным ончыктен…

С.Носова.

 

 Фотом социальный сетьла гыч налме.

Опубликовать в Одноклассники

Добавить комментарий