Кодшо арнян Карай кыдалаш школышто Юлсер кундемын Мер Каҥаш актившын конференцийже эртаралте. Тушко Волжский районысо активист, школлаште марий йылмым да литературым туныктышо-влак погынышт да XI Марий калык погынын резолюцийжым кузе шуктен толмо нерген мутланышт. Мер Каҥаш вуйлатыше Оньыжа Эдуард Александров да тудын алмаштышыже, «Марийский мир – Марий сандалык» журналын тӱҥ редакторжо Валерий Мочаев ыльыч.
Толшо-влакым районысо депутат-влак погынымаш вуйлатыше Владимир Сергеев саламлыш, ойлымыж годым тудо палемден кодыш: 2020 ийыште эртаралтше черетан Марий калык погынышто Юлсер кундемын еҥже-влак шкеныштым сай могырым, чолган ончыктеныт, коктын Мер Каҥашын вуйверышкыже пуреныт: тиде – Владимир Сергеев да район администраций вуйлатышын алмаштышыже Эльвира Муравьева (тудо Мер Каҥашын ревизионный комиссийжым вуйлата).
Конференцийым Карай кыдалаш школын директоржо Любовь Сергеева вӱдыш. Ончышаш йодыш-влак кокла гыч эн тӱҥжо шочмо йылмым арален кодымо да вияҥдыме дене кылдалтын, сандене ончылгоч палемденак кодымо шуэш: Любовь Анатольевна шочмо йылмына дене туге мутланен-ойласен колта – мутшо нигушан ок пиж, ойлымыжо вӱдла йога, кеч-мом луктын каласыме деч ончыч шомакшым илыш, пӱртӱс, тӱняумылымаш йыр пӱтыралеш. Тиде моктымо огыл, а «Теве тыге ме кутырышаш улына. Чылан» манме шонымаш дене, пример шотеш кондымо шонымаш дене. А такшым молан мокталташ огыл?
ТУНЫКТЫМО ПАША
– Кызытсе саманыште марий йылме деке йочам савыраш нелырак. Йоча шочмо йылмым кумылын тунемже манын, шагал огыл тыршыман, – тыгерак мутым тӱҥале районысо образований пӧлкан специалистше Надежда Никифорова.
Цифр, цифр…
Волжский муниципал районышто чылаже 10 школ уло, нунын кокла гыч руш йылмым 3 школышто шочмо йылме семын тунемыт, марий йылмым – 7 школышто. Шочмо марий йылмым тений 1090 йоча тунемеш, марий кугыжаныш йылмым 812 йоча (33,8%), кугыжаныш йылмым интегрировано (ИКН дене иквереш) 371 йоча (15,4%), чумыр район мучко налаш гын, марий йылмым шочмо йылме семын 45,4% тунемеш. Пелыжат уке.
Ончалына вес цифрым: 7 школышто чумыр налмаште 1140 йоча шинчымашым налеш: 30 йоча – марий йылмым кугыжаныш йылме семын, 17 йоча – марий йылмым интегрированно (ИКН дене иквереш), мӧҥгыштӧ шинчымашым налше 3 йоча марий йылмым огеш тунем.
Вуйым савыме – сай, а чаплӱм – эшеат сайрак!
Туныктышо-влак нерген мут лекмекат, цифрланак эҥерташ перна. Районысо школлаште марий йылме ден литератур предметлам 10 туныктышо туныкта, марий кугыжаныш йылмым – 3 туныктышо. «Чыланат виян, мастар, пашат верч чон йӱлен шогышо улыт. Тунемшышт-влак республик кӱкшытан гына огыл, регион-влак кокласе олимпиадыштат призовой верым наледат, – каласыш Надежда Геннадьевна. – Карай школын директоржылан да коллектившылан вуйым гына саваш кодеш».
Л.Сергеева шке йырже творческий шӱлышан туныктышо-влакым чумырен, тӱрлӧ класслан учебник ден методический пособий-влакым, паша тетрадьым луктедат. Тидын нерген газетыштына радамын возенна ыле.
Нине туныктышо-влакым чаплӱм я чапкагаз дене палемдаш кӱлмӧ нерген конференцийын пунчалышкыже пурташ темлымаш йоҥгалте, тиде – сай!
Йочасад гычак тӱҥалман!
Надежда Никифорова шукталт толшо паша нерген ойлымыж годым шуко мероприятий нерген каласкалыш, слайд гочат ончыктыш. Мыйын ушышкем теве мо лодемалт кодо: икымше – Талешке кече вашеш тений нылымше гана эртаралтше «Земляки Волжского района» конкурсыш тунемше-влак марий йылме денат, руш йылме денат презентацийым ямдыленыт. «Молан марла гына огыл?» йодышлан докладчик шке шонымашыжым тыге луктын каласыш: марий йылмым кугыжаныш йылме семын тунемше, но марий калыкын историйжым пагалыше йочат ушнен кертше манын. Кокымшо – Надежда Никифоровна южым копаж дене пӱчкын-пӱчкынак, пачаш-пачашак каласыш: «Марий йылмым йочасадыштак туныкташ тӱҥалман!» Тидын дене нигӧат ӱчашаш ыш тӱҥал.
Не малем – значыт, ом мале
Тыге пеле-пуле Оньыжа Эдуард Александровын изи ӱдыржӧ, садикыш кайымекыже, мутланаш тӱҥалын. Чыла вере ойлат: ача-ава дене пашам ыштыман, умылтарыман. Ача-ава веле огыл, шочмо йылмынам арален кодымашке да вияҥдымашке чумыр марий социум ӱнаржым, моштымашыжым, шинчымашыжым виктарышаш. Саде марий воспитателяк, кудыжо йочасадыште молан дыр рушла мутлана; саде коча-кова, кудышт шке уныкашт дене рушла-марла чокият…
Коча-кова шотышто… Любовь Сергеева ик оҥайым каласкалыш: «Параньга велым изи ӱдыр унала толын. Ваштареш йоча-влак: «Здрасте!», «Здрасте!», «Здрасте!»
– Авай, йоча-влакше чылан рушла саламлалтыт мо? – йодеш.
Ава нимом вашешташ ӧреш. Воктечышт шоҥго кува эртен ошкылеш улмаш, изи ӱдыр:
– Салам!
– Здрасте! – шокта вашеш.
Иктешлымашым шке ыштыза, лудшо йолташ-влак.
ТӰВЫРА ПАША
– Оҥай жапыште илаш логале: шонен пыштыме пашам идалык мучко онлайн, офлайн йӧн дене ышташ вереште, но палемдыме мероприятий-влак шукталтде кодын огытыл. Чер шарлыме дене увертарыме паша радам вес йӧным кычалаш полшыш, ме жаплан индивидуальный паша радамышке куснышна. Теве Пызьыргупышто туныктышо-ветеран Елена Александровна Иринёва вашке 100 ийым тема гынат, коло куплетан тӱрлӧ сем савыртышан муро-влакым шарна. Ме тудын мурымыжым йӱкге возен налынна, ончыкыжым тӱвыра пашаштына кучылтына, – докладшым тӱҥалме деч ончыч палемдыш районысо Тӱвыра, физкультур да спорт пӧлкам вуйлатыше Любовь Казакова.
Самырык-влак кӱлыт!
Тӱвыра аланыште тачысе кечын кадр йодыш Волжский районышто веле огыл, республикысе моло кундемыштат пӱсын шога. Специалист-влак тунем лектыт гынат, ала-молан шочмо верыш пӧртылаш огыт вашке, толыт гынат, ик жап ыштымеке, тиде сфере гыч каят. Пример шотеш Л.Казакова Пӧтъял клубым кондыш, самырык ӱдыр пел ий тушто ыштымек, йӧршын каен. Кадр йодышым решатлымаште, вуйлатышын ойжо почеш, «Земский работник культуры» программе полшышаш. Юлсерыш вес ийын ик самырык специалист толшаш, 2023 ийлан ик пашаеҥым, 2024 ийлан кок специалистым колташ йодыныт. «Самырык але опытан пашаеҥ специальный образованиян толеш гын, вич ий пашам ыштымек, 1 миллион теҥге окса пуалтеш», – Любовь Анатольевна умылтарыш.
Кидмастарлан корным пуыза
– Приволжский гыч кидмастар Евгения Кошкина дене ме Пӧртанурыштат, Помарыштат, Эмековыштат посна тӱрлымӧ цехым почаш шонен улына ыле. Но то вер келшен огыл, то вес амал мешанчыкым ыштен – шонымашна ыш шукталт. Ынде Сотнур клубна олмыктымо-ачалыме деч вара вес тӱсым налеш да тушто кум направлений дене мастерскойым почаш шонымаш уло: уа дене пидмаш, тӱрлымаш да пу гыч пӱчкедымаш. Мастар кидан еҥ-влак шагалын огытыл, шукертсе шонымашна вер гыч тарвана манын ӱшанена, – каласыш Любовь Казакова.
«Сеҥымаш диктаным» возеныт
Черетан марий калык погынышто, кугезына-влакын илышыштым чаманыде, эрык да сеҥымаш верч кредалмыштым шарнаш кӱлмӧ нерген ойлымо. Патриотический шӱлышан паша шумлык. Россий да Марий Эл мучко увертарыме акцийлашке, конкурслашке («Щит России», «Песни Победы», «Читаем стихи о войне», «Читаем детям о войне» да шуко молат) Волжский районат чулымын ушнен. Тений «Сеҥымаш диктантым» возаш рӱдӧ библиотекыште площадкым почмо. Культур сферыште тыршыше коло пашаеҥ шке шинчымашыжым терген.
Марла кугурак ийготан-влак лудыт
Марий йылмым аралымаште книгагудо-влакын надырышт изи огыл. Районысо книгагудын фондшо 2020 ий октябрь гыч тачысе кече марте 776 экземпляр у книгалан пойдаралтын. Идалык мучко 10 тӱжем наре лудшо библиотекыш толын. Тушечын 2 тӱжем енже марий йылме дене лудын. Тиде шуко але шагал – шке шоналтыза. Марла утларакше кугурак ийготан-влак лудыт.
Рӱдӧ книгагудын электрон базыштыже марий йылме дене чылаже 4 тӱжем лишке газет ден журнал гыч возен лукмо электрон библиографий карточке уло. ЦБС-ын сайтышкыже 200 рушла да марла цифроватлыме книга ден статья-влакым пуртымо, тушечын 120 наре марий йылме дене, тидыже 60% лиеш.
Марий Элын Тӱвыра, савыктыш да калык паша шотышто министерствын полшымыж дене тений кумшо гана Вишневский лудмаш эртаралтеш. Тидат – Юлсерын брендше.
ТИДАТ КӰЛЕШАН ПАША
Юлсер Мер Каҥаш активын ыштыме пашажым иктешлыме годым верысе онаеҥ Аркадий Федоров йӱла пайремым эртарыме, кӱсотылам эрыктыме да шотыш кондымо, Чоткар, Йылык ер да Элнет воктенысе вакшозан шӱгарже дене кылдалтше проект-влакым илышыш шыҥдарыме нерген ойлыш.
Л.СЕМЕНОВА