манеш Марий Турек район ял шотан Карлыган ял администраций вуйлатыше Б.Иванов.
Тиде кундем республикнан рӱдолаж деч ик эн мӱндырнӧ верланышылан шотлалтеш. Мутлан, Сарда ял марте кокшӱдӧ километр погына. Ойыртемже эше тыгай: тыште марий, одо да татар-влак ик ой дене келшен илат. Латкандаш ял гыч луыштыжо марий-влак улыт гын, шымытыште – одо-влак, иктыште – татар-шамыч. Верысе кучемыште вашталтыш-влак лийме пагытыште Сардаял кундемым Карлыган администраций дене ушеныт. Тудым кудымшо ий Б.Иванов вуйлата. Тудын дене газет пашаеҥ В.Смоленцев вашлийын мутланен.
— Борис Викторович, тендан кундемыште пытартыш жапыште могай сай вашталтыш лийын?
— Шинчымаш кечын Кугу Карлыган кыдалаш школышто «Шинчымаш» нацпроект дене келшышын, ачалыме спортзалым почмо. А ноябрь мучаште эше ик тат калыкым куандарыш: нылле вич ий ончыч чоҥымо Кугу Карлыган тӱвыра пєртым торжественно почмо. Ачалыме пашам эше 2015 ийыштак тӱҥалме да тений мучашлыме. «Тӱвыра» нацпроектын «Тӱвыра среда» республиканский программыжлан кӧра тиде оралтым ачалаш, уэмдаш чыла тӱрлӧ кӱкшытан бюджетла гыч лу миллион чоло теҥгем ойырымо. Одо тӱвыра рӱдерат ты оралтыштак верланен да тудат ынде йӧнанрак условийыште пашам ышта. Уэмдыме полатым почмо кечын Эрик Сапаев лӱмеш опер да балет театрын «Щелкунчик» балетшым ончыктымыжо тўвыра пєртын тыгай кугу коллективын выступленийжымат вашлияш ямде улмыж нерген ойла.
— Тендан дене кодшо ийын Лӱсэҥер гоч Павайнур ял марте чапле корным ыштен шуктымо. Тидлан ты кундемысе калыкын куанымыжлан мучаш уке, очыни. Ты проектым могай программылан эҥертен илышыш шыҥдарыме?
— «Ял кундем-влакым икшырымын вияҥдымаш» федеральный программылан кєра ме тыгай чапле корным ыштен кертынна. Тидлан шўдє наре миллион теҥгем ойырымо. Тау «Мари Эл Дорстрой» ОАО-н Медведево филиалжын пашаче коллектившылан. Кеҥеж-шыже пагытыште йӱран игечым ончыде тыршыш. Уло ял калык сентябрьыште корным почмо лӱмеш пайремыш погыныш. Кажныжын чурийыштыже куан тул ылыжын. Ынде Сарде почиҥгашке веле пеҥгыде шартышан корно уке, тыгак Шихалеево, Толтенур яллашке пураш неле. А моло вере тыгай йодыш уке.
— Карлыган ял покшелне чапле у амбулаторий волгалт шинча. Тудо кундемыште илыше-влакын тазалыкыштым эскерен шогаш сай йєным пуэн, очыни. Специалист-влак ситат?
— У амбулаторийым 2014 ийыште почмо. Специалист-влак ситат, тушто пӱй эмлыше врач, терапевт улыт. Чылаже шым еҥ пашам ышта. Кок еҥлан кечывалымсе стационарым почмо. Сардаялыште, мутлан, медпункт уло, но тушто врач уке. Марий Турекыш шумеш кайымеш, черле еҥ Кугу Карлыганыштак эмлалтын кертеш.
— Республикысе ял-влакым тӱзаташ верысе калыкын тӱҥалтышыжлан полышым пуымо программым ыштыме. Теат, очыни, тыгай программылан эҥертеда?
— Визымше ий пашам ыштыше программыш меат ик гана веле огыл ушнена да ямдылыме проектна-влакым сайлан шотлымо. Тений, мутлан, «Тудо ий-влаклан вуйым савен» проект почеш кугу сарыште вуйыштым пыштыше-влак лўмеш обелискым шогалтыме, печым ыштыме. Тидлан 971 тўжем теҥгем кучылтмо. 2014 ийыште Кугу Ачамланде сарын ветеранже да тылын труженикше-влаклан обелискым шогалтыме, печым ыштыме. 2017 ийыште Сардаялыште шарныктышым вераҥдыме. А шушаш ийлан «Ваш кылдыше шӱртӧ» проектым ямдыленна ыле. Тудым сеҥышылан шотлымо да Кугу Карлыганыште шарныктышым тӱзатена, йоча-влаклан модаш кумдыкым келыштарена.
Мый тыге каласем ыле: кугыжаныш ялым ок мондо, эреак полшаш тырша. Тыгай нацпроект, программе-влак огыт лий ыле гын, ме тынар шуко миллион теҥгеаш пашам ыштен сеҥена ыле мо? Раш, уке. Но лачак верысе калык чолгалыкым, чулымлыкым ончыкта, проектым шыҥдараш оксам шкежат пога але спонсор-влак полшат гын веле шонымашке шуаш лиеш.
— Ялыште кызыт сай вашталтыш старосто ден верысе депутат-влакын тыршымыштлан кєрат лиеш. Тендан дене старосто-влак чолга улыт?
— Ме нуным тӱҥ эҥертышна, тӱҥ полышкалышына семын аклена. Кажне ялыште тыгай пашам пагалыме да палыме еҥ-влаклан ӱшаныме. Мутлан, Толтенур ялын старостыжо Алексей Терентьевым палемдыман. Тудын тыршымыжлан кєра ял уремым тӱрыс волгалтарыме, лампычке-влакым сакалыме. Чоманэҥер ялын старостыжо Валерий Романов, Памашъялын старостыжо Феликс Прохоров, Павайнурын старостыжо Валентина Осипова чолга улыт. Нуно ялым тӱзатыме, шотышто кучымо дене кылдалтше йодышым рашемдаш тыршат, шке ялышт верч чон йӱлен тыршат.
— Ялыште таче ик эн кугу проблемылан паша вер йодыш шотлалтеш. Тендан дене илыше калык кушто пашам ышта?
— Мемнан поселенийыште 3029 еҥ ила. Районысо моло кундем дене таҥастарымаште эн шуко. Шотлен луктынна: 541еҥ пашам ышташ єрдыж кундемыш кудалыштеш. Мемнан дене кугу предприятий але организаций уке. Кугу ӱшан ыле Сардаял кундемыште почылтшо пакчасаскам ончен куштышо да консервироватлыше цехлан. Тудо сайын ышташ тӱҥалын ыле, ятыр еҥлан паша верым пуыш. Но ты предприятий кужу жапак ыш ыште, панкрутыш лекте. «Восход» колхоз пашам ышта. Кеч ончычсо чапше мӧҥгештын гынат, идалык мучко тиде озанлыкыште 98 еҥ тырша.
Фермер-влак ончычын лийыныт, но ынде икте-кокыт веле кодын. Шихалеево ял гыч Павел Алексеев шуко ушкалым ашна, грант полшымо дене чапле вӱтам чоҥен. Тыгак Сергей Петров шорыкым ашна. Индивидуальный предприниматель Платон Сорокиным ончыкташ лиеш. Тудын кевытше-влак улыт. Чоманэҥерыште чо‰ымо материалым ужалыме базым почмо, тудын озаже-влак Татарстан гыч улыт. Вич е‰ «Акашевский» сурткайык фабрикыш пашам ышташ коштеш. Кугу Карлыганыште шоҥгыеҥ пӧрт уло. Тушто витле еҥ паша верым муын.
— Ме Арбор велне лийна да пален нална: ты кундемыште шукын вольыкым ашнат, южо еш тидын кўшешак веле ила. Тугеже тендан дене вольык ок шагалем?
— Чылт тыгежак манын ом керт. Тичмаш налмаште вольык шагалем толеш. Кызыт шке озанлыкыште 1100 вуй тӱкан шолдыра вольыкым ончат. Вольык эше шукерте огыл кок пачаш наре шукырак лийын. Мутлан, Кугу Карлыганыште гына ондак еҥ-влак шке вӱташтышт 200 ушкалым ашненыт гын, кызыт кумло нылытым ончат. Курго шергештмат тидлан амалым ыштен. Но мемнан дене тидыже сай: уто шєрым калык деч идалык мучко погат. Кызыт литржылан кокла шот дене коло теҥгем тӱлат. Арбор велне, чынак, шукын кум-ныл, лу вуй марте ашныше-шамыч улыт. Вет шєр деч посна эше ӱшкыжым, тунам шыллан ужалат, оксам ыштат.
— Эше могай сай вашталтыш-влакым палемдаш лиеш?
— Мемнан дене республикыштыжат пӱртӱс газ яллашке ик эн ончыч пурталтын. Ончычсо «Восход» совхоз директор Рафаэль Сабировын тыршымыжлан кӧра кажне ялыш пӱртӱс газым озанлык кӱшеш пуртымо.
Кевыт кажне ялыштак уке. Изирак илемыш Татарстан велым автолавке график почеш толеш, тӱрлӧ сатум ужала. Кум тӱвыра учрежденийна уло. Кугу Карлыганыште, Сардаялыште, Лопышто тӱвыра пӧрт-влак удан огыл ыштат. Но Лопышто чот тоштемын, кунам уым нӧлташ тӱҥалыт, кызытеш огына пале.
Шкалан пєртым чоҥымо паша ик татланат лыпланен огыл. Мутлан, Лоп ялымак налаш гын, кызыт Анатолий Осипов, Андрей Васильев чапле пєртым нєлтат.
В.СМОЛЕНЦЕВ
Авторын фотожо
