Кужэҥер район Нурсола ялын кок чолга эргыже, йыгыр пелаш Севериан ден Юрий Морозовмыт нерген мутым колмеке, шинчаончылно спортсмен-футболист, коллекционер улмышт сӱретлалтеш, но… Эн ончыч нуно сай туныктышо улыт. Тидыже тыгак. Севериан Александрович 30 ий наре школышто историйым туныктен, икмыняр ий директор сомылым шуктен. Тудын вуйлатымыж почеш ятыр у паша вораҥын, илышыш шыҥдаралтын.
– Кызытат эре туныкташ тыршем, пашаште – йолташ-влакым, мӧҥгыштӧ шке икшывем, уныкам-шамычымат. Шинчымашем дене палдарем, палымем арам ынже лий шонем, историйын чынжым умылтараш тыршем, – манеш С.Морозов. – Тений Кугу Отечественный сарыште сеҥымылан 75 ий. Тудым Шарнымаш да Чап идалык семын палемдена. Ятыр мероприятий онлайн йӧн дене эртаралтеш. Меат, Юрий йыгыр пелашем дене, ӧрдыжеш огына код. Кертмына семын ты пашаш ушнена. Палдарыме шуэш, мемнан ял гыч кугу сарыш 41 еҥ каен. Нунын кокла гыч коло еҥже сӧй пасуэш вуйжым пыштен.
2013 ийыште ялыштына ик эн ончыч сарыш кайыше да пӧртылшє-влаклан обелискым ыштенна. Варарак шонымаш лектын: стелым ямдылаш. Тидымат ыштыме, вет пытартыш жапыште тылыште тыршыше-влак нергенат шуко ойлат. Чын, сарыште сеҥымашым лишемдаш полшымаште нунынат надырышт нимучашдыме. Ялыште тыршыше коклаш мыйын авамат пурен. Ончыкшым тышан военно-патриотический шӱлышан мемориалым ышташ шонымаш уло. Тылыште тыршыше, тыгак тиде ял гыч чолга еҥ-влакын фотографийыштым вераҥдаш, нунын илыш-корнышт, пашашт дене палдараш оҥай, шонем.
«Катюша»
– Самырык тукымым изинекак патриот шӱлышаным кушташ, элым, ялым йӧраташ туныкташ кӱлеш. Тений Йошкар-Олаште илыше уныкамлан йочсадыштыже сар нерген почеламутым тунемаш, сӱретлаш темленыт. Коронавирус чер шарлен кертме лӱдыкшылан кӧра шуко мероприятий онлайн йӧн дене видео гоч эртаралтын. Ялыш толмекышт, аваже йодо: «Можыч, иктаж оҥай изи мероприятийым ыштена?». Вуй йырем шоналтышымат, маньым: «Молан ок лий. Чечас. «Катюша» мурым чылан палат. Ялыште обелискым, стелым ыштыме…». Чынрак лийже манын, военный вургемым чийышым, оҥеш тоштерлан ямдылыме юбилейный медаль-влакым пижыктышым, уныкамланат пилоткым чиктышым. Тыге, «Катюша» мурым муралтен, обелиск воктеке ошкылна. Пошкудо-шамычат, йӱкым колын, уремыш лектыныт, пырля ушненыт. Чыла тидым видеош войзенна, варажым йочасадыш пуэнна. Воспитатель-влак изи ялыштат тыге ыштат, тыгай обелиск, стела уло манын ӧрыныт. Теве тыгай шкешотан мероприятий чылаштлан ушешышт кодеш, шонем. Тукым гыч тукымыш историйым ме шке шуен, арален кодышаш улына, – пеҥгыдын мане С.Морозов.
Возеныт, сеҥеныт
Юрий Морозоват шке пашажым моткоч чолган шукта. Кужэҥер посёлкысо 2-шо №-ан школышто историйым туныктен, кызыт – обществознаний ден марий йылмым. Тыршен пашам ыштымыжлан тӱрлӧ кӱкшытан ятыр Чап грамот да диплом дене палемдалтын. Юрий Александровичын тунемшыже-влак районыштат, республикыштат, эсогыл Россий кӱкшытыштат конкурслаште, олимпиадылаште участвоватленыт, сеҥышыш, призёр радамыш логалыныт.
– Теният ӱдыр-рвезе-влак сар жапыште тыршыше кугезе кочаштын Кугу Отечественный сарыште лиймышт, геройлыкым ончыктымышт, коваштын тылыште тыршымышт нерген шымлымашым эртареныт, сочиненийым возеныт, посна альбомым ямдыленыт. Южышт ӧрканеныт, но варажым кумылын ушненыт, сай материалым ямдыленыт, – ойла Юрий Морозов. – Илья Алексеевым поснак палемдыман. Кочаж нерген оҥай материалым возен. Тӱҥалтыште ом пале манын торешат лийын ыле…
Тыгодым теве мом палемден кодымо шуэш: жапше годым йоча-влак моткоч тыршеныт, чыла вере кумылын ушненыт гын, тачысе кечын тиде лушкен. Мутлан, 10-15 ий ончыч иктаж темылан рефератым сайын почын пуэныт гын, кызыт пуымо заданийлан ямдылымыштым лудын, южгунамже кумылат вола. Сандене ме, кугурак-влак, нуным шке культурынам, йӱланам, историйнам арален кодаш туныктышаш улына.
Шкешотан тоштер
Северьян ден Юрий Морозовмыт шочмо суртешышт изи тоштерым ышташ шонат. Тӱҥалтыш уло. Пӧртыш пурен шогалмеке, шинчалан вигак пырдыжыште рамеш келыштарыме значок, медаль-влак пернат, салтак костюмат коеш. Ик лукышто – пуйто шкешотан книгагудо. Тушто шуко тўрлє книгам чумырымо. Теве коллекционер-шамычетын поянлыкышт кушто!..
– Значокшо кок тӱжем наре уло. Рамеш тӱрлӧ теме дене келыштарен пыжыктенна, кугытыштымат шотыш налме. Тӱҥалтыште спорт нерген веле ыле. 1980 ийыште Москваште кеҥеж Олимпиаде эртыме годым шуко тӱрлӧ значокым луктыныт, а мемнан команде футбол дене республик кӱкшытан турнирыште вийым терген. Тунам ме кумшо верым налынна. Грамот дене пырля чылаланна олимпийский маска да футбол мече сӱретан значокым пуэныт. Теве лачак тиде коллекцийым погаш шӱкалтышым ыштен. Варажым тӱрлӧ темылан погаш тӱҥалынна, – ойла Севериан Александрович. – Теве октябрёнок, пионер, комсомол темылан посна вер ойыралтын. Сар дене кылдалтшат шуко. Йыгыр пелаш Юрат пога. Тудын эшеат оҥайрак, шонем.
Пырляже – ныл тӱжем
Тыгак лектеш. Юрий Александрович деке мӧҥгыжӧ унала мийымекем, рамеш келыштарыме ятыр значокым луктын ончыктыш. Тынар шуко! Чылаж денат палдарыш. Вымпел, эмблеме, сеҥен налме пєлекше-влакым шотлен от пытаре. Ик вере куштылго атлетике дене посна стенд келыштаралтын, вес вере футбол дене.
– Мыйын рамыже изирак, но значок шукырак. Пырляже ныл тӱжемыш погына. Спорт деч посна тыгак тӱрлӧ календарьым, маркым, открыткым, тошто оксам, постер-влакым погем. Мыйын шонымаште, туныктышылан тиде коллекций урокым эртарашат моткоч сай полыш, чылажат, историйжат тунемше-влаклан сайынрак шарналтеш. Такшым нунат кумылын ушнат, полшат. Пырля пайдале пашам ыштена, шонем. Ончыкшым, вет тиде чылажат историеш кодеш.
Лийын тыгаят: тунемше-влак кокла гыч южышт Кугу Отечественный сарысе медаль ден орденымат конденыт. «Эх, ужалат гын, йомеш», – шоненам. Сандене икмынярым шкеак налынам. Нунышт вара район тоштерыште озаштым муыныт.
Теве тыглай изи «тоштер» мӧҥгыштем верланен. Ончыкыжым чылажымат Северьян дене пырля ушен, шочмо суртыштына сай музейым ышташ шонена, – коллекцийжым ончыктен-ончыктен умылтара Юрий Морозов.
Тӱрлӧ-тӱрлӧ…
Йыгыр пелашын дневникышт мыняре! Мутлан, футбол турнирлаште кунам кӧ да мыняр мечым пуртен чыла ончыктен. Тыгак нуно мер паша илыш дечат ӧрдыжеш кодын огытыл. Энтузиаст-влакын йӱлышє чонышт эре ала-мом ышташ йодеш, векат. Чытамсыр койышышт тыглай шинчаш эрыкым ок пу. Эреак ала-мом кычалыт, ыштат, таҥасат, уым шонен луктыт… Теве тоштерым ышташ шонымыштат самырык тукымлан моткоч пайдале лиешыс.
Нурсола ялыште, Морозовмыт пакча воктене, футбол пасу уло. Тидымат нуно шкеак ыштеныт.
– Пошкудо пакча яра ынже кий манын, бульдозерым пуртен, эрыктенна, «КамАЗ» дене рокым конденна, мландым тєремденна. Теве капкамат шогалтенна. Тыште йоча-влак куанен модыт. Шарнымаш-таҥасымашымат эртарена, – ойла С.Морозов. – Мутлан, Вениямин Петуховым, Юрий Шибанаевым, Александр Петровым шарнымаш-модмашлашке ятыр еҥ ушнен.
Йӧратен моштыман
Жап эртыме семын кажне еҥ эртыше корныжым савырнен ончалеш, могай сеҥымашке шумыжым иктешла. Тудо кеч тыглай пашазе, ялыште але республик кӱкшытыштє тыршыше, садикте кумда элнам вияҥдыме нерген шона. Йыгыр пелаш Севериан ден Юрий Морозовмытат тыгак. Самырык тукымлан коча-ковам аклен, пагален, ача-авам, элнам, шочмо ялым йєратен илаш темлат. Шке историйнам, культурынам арален гына ӱшанле у тукымым куштен кертына, маныт. Тыгодым икымше верыште йӧратымаш лийшаш, маныт.
– Йӧратен моштет гын, шонымашетат яндар, кумылетат поро лиеш. Тыге айдеме шукырак пайдале да поро пашам ыштен кертеш, – манеш Севериан Александрович.
Теве тыгай энтузиаст-влак, илышым йӧратыше еҥ-шамыч шукырак лийыт гын, илышнажат веселарак, оҥайрак лиеш. Тек Севериан ден Юрий Морозовмытын тӱҥалме пашашт илышыш шыҥдаралтеш да чыла шонымашышт шукталтеш.
30 августышто нунын шочмо кечышт. Меат шокшын саламлена да пеҥгыде тазалыкым, яндар йӧратымашым, еш умылымашым тыланена.
Е.ЭШКИНИНА
