Кодшо идалыкын декабрь мучаште Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын еҥже-влак черетан погынымашым эртарен колтышт. Тӱҥ йодыш – 2020 шо ийыште ыштыме пашам иктешлымаш да ончыкылык план.
Общинын пашаштыжат коронавирус чер шарлыме шке кышажым коден. Тиде утларакшым кумалтыш-влакым эртарымаште палдырнен. Нуным шуко калыкым погыде ыштыме, увертарымаш-влакымат шаркалыме огыл. Апрель тӱналтышыште кугарнян онаеҥ-влак мелна да пура дене, сортам чӱктен, районысо ял кумалтыш кӱсотылаште шучко чер деч чыла калыклан аралтышым йодын кумалыныт, а вес кечын, рушарнян, мер кумалтыш отылашке лектыныт. Кутырен келшыме почеш, чыла вережат ик жапыште Юмылан пелештен шогымо.
Идалык мучко районышто кум вере Агавайремым, 13 вере ял, 2 вере мер кумалтышым эртарыме: Торешкӱвар Мландава отышто 3, Марисола Купсолаште 5 тулолмо дене. Верысе карт-влаклан районысо моло карт-шамыч полшаш миеныт. Каласаш кӱлеш: нуно эре ваш-ваш кутырен, икте-весылан полшен, кумалтышым эртарат.
Мемнан районышто марий юмыйӱлам кучшо-влакын шке шнуйна уло. Тиде – Чумбылат он. Вес семынже эше Поро Лемде Курык Кугыза, Полемдрук, Кугурак маныт. Тудын лӱмеш кумалтыш кажне ийын кеҥежым июньышто, эн кӱчык йӱд шогымо деч вара рушарнян, эртаралтеш. Но ӱмаште мландывалне шучко чер озаланымылан кӧра Чумбылат онланат вуй савен кумалмашым тӱшка калыкым ӱжмӧ деч посна варарак, 30 июльышто, эртарыме. Районысо онаеҥ-влак вольык пурлык дене миен, калык лӱм дене, калык верч кумалтышым эртареныт.
Кумалтышышке лекме ото-влакым эрыктыме, тӱзатыме пашамат ворандарен колтымо. Пандемийлан кӧра кодшо ийын культур пашаеҥ влакынат пашашт шонымо семын каен огыл. Марий йӱла дене кылдалтше мероприятий-влакат клублаште эртен огытыл, садлан онаеҥ-влакат нунын дене пырля пайремлаште лийын огытыл. Но туныктышо, тӱвыра пашаеҥ- влакын ӱжмышт почеш нунын деке мияш, йӱла дене кылдалтше мероприятий-влакым пырля эртараш эре кумылан улыт.
Яллаште йодмо почеш карт-влак еш кумалтышым эртараш эреак полшат, ой-каҥашымат пуат. Сӱан, армийыш ужатыме, моло еш пайрем годым Юмылан пелештен шогат. Колышым тойымо, тудлан шымытым чӱктымӧ, нылле пайрем годым нуным эре ӱжыт. Полшаш йодшо-влакым ӧрдыжкӧ огыт шӱкал. Калык коклаште онае-влакым пагалымашым тыгай фактат ончыкта: марий калыкын XI погынышко район деч 13 делегатым сайлыме, нунын радамыште «Марий кумалтыш» общине гыч ныл еҥ лийын.
Школыштат туныктыман
Районысо общине 2012 ий гыч «Марий юмыйӱла да пайрем-влак» календарьым луктеш. Тудо моло-влакын лукмо календарьышт деч акрет жап гыч тачысе кече марте тукым гыч тукымыш куснен да аралалт кодшо пайрем-влакым пуртымо дене гына ойыртемалтеш. Православий дене кылдалтше пайрем-влакым тушто ончыктымо огыл. Марий юмыйӱла да пайрем-влак кечышотым районысо общине вуйлатыше онаеҥ В.М.Мамаев шотла. 2021 ийлан лукмо календарьымат ужалымашке лукмо огыл, тудым районысо школлаште тунемше-влаклан У ийлан пӧлек шотеш пуымо. Тыге ынде нылымше ий ышталтеш.
Районысо «Марий кумалтыш» общинын 2020 ийысе кугу пашажлан школышто урок жапыште марий йӱлам туныктымо программым ыштымым шотлыман. Тудым общинын еҥже Людмила Ильинична Алмаматова ямдылен. 2011 ий гыч 4-5-ше класслаште тунемше йоча-влак «Религий культурын да светский этикын негызышт» предметым тунемыт. Арнялан ик гана урок эртаралтеш. Программе почеш куд модуль темлалтеш. Тунемше-влаклан православий, ислам, буддизм, иудаизм – тӱнямбал религиозный культур-влакын негызыштым тунемаш темлалтеш. А кӧ атеист шӱлышан гын, «Светский этикын негызше» направленийым ойырен налын кертеш. Эргышт ден ӱдырыштлан келшыше модульым ача-ава-влак шке ойырат.
Тунамат да кызытат йодыш лектеш: молан мемнан Марий Элыште программышке марий религийын культуржо шотышто модульым пуртымо огыл? Тидым программе да тунемме методический пособий укелык дене умылтарат. А вет тачысе кечылан марий юмыйӱлам вияҥдыме паша республикыштына начар огыл кая. Марий Элыште кызыт марий юмыйӱла ушемын 12 общиныже организаций семын регистрироватлалтын. Тиде чырым пытарыме нерген икана веле огыл ойлымо. Шернур общиныште кутырымо дене гына серлагыме огыл. Тыге 2016 ийыште школышто 8-ше классыште туныкташ урок деч ӧрдыжысӧ пашалан «Марий калык йӱла» примерный программым ямдылыме. Тиде программе почеш районысо икмыняр школышто пашам ыштат.
2018 ийыште спецкурслан «Пайрем йӱла» примерный программым ямдылыме. Тудо марий калыкын юмыйӱлажым шымлаш, тудым ончыкылык тукымлан арален кодаш да илышыш шыҥдараш кугыеҥ ден студент-влаклан темлалтын. Тиде кок программым ыштымаште общинын йодмыж почеш Л.Алмаматова тыршен. А кызыт ынде тудо кумшо программым ямдылен. Тудо «Марий калыкын йӱлаже» маналтеш. Тусо кажне темым «Марий кумалтыш» общиныште каҥашыме да сайлан шотлымо. Шонымо огеш кӱл, пуйто тудо религий шӱлышан. Тудо утларакшым культурологический сынан. Программе марий калыкын йӱлажым, йылмыжым, историйжым арален кодымаште да вияҥдымаште моткоч пайдале. Методический пособий семын В.Мамаевын «Марий юмынйӱла да пайрем-влак» да И.Степанован «Кӱсото» книгаштым кучылташ лиеш.
Тыршашак кӱлеш
29 декабрьысе «Марий Эл» газетыште Морко район «Передовик» ялозанлык вуйлатыше Ю.Игнатьев дене мутланымашым савыктыме. Юрий Арсентьевич марий калыкын илышыжым саемдыме, йылмыжым арален кодымо шотышто мер организаций-влакын рольышт шотышто ой-каҥаш-влакым пуа. Тудо ойла: «Ме карт кугыза-влакым эн мунлылан шотлена. Нуно Юмо дене пелештен моштат… Тошто марий ой негызеш калыкым, поснак самырык тукымым, чын шуарен кушташ палат гын, молан тидым савыктен лукташ да туныктымо пашаште кучылташ нуно таратышаш огытыл? Ончыза, тиде илышыште виян толаш чыла йӧнна уло: Оньыжа, карт кугыза, учёный-шамыч… Нунылан иктеш чын корным гына ойырен налман». Тидын шотышто Шернур «Марий кумалтыш» общине ошкылым ыштен: икшыве-влакым школышто туныкташ лӱмын программым ямдылен. Вучаш тӱҥалына, мом тиде программе шотышто Марий Элысе Образований да науко ден Культур, савыктыш да калык паша шотышто министерствылаште каласат. Республикысе Тӱҥ юмыйӱла организацийланат ӧрдыжеш кодман огыл, программым илышыш шыҥдарыме шотышто чотак тыршаш кӱлеш.
Марий калыкын религийже эше христианстве дечын ончычак шочын. Пӱртӱс лоҥгаште Юмылан пелештымашым, шочмо марий йылмым, илыш-йӱлам арален кодаш кугезына-влаклан шуко тыршаш логалын. Но жап эртыме дене тӱрлӧ амаллан кӧра тиде чыла мондалтын кертеш. Тыге ынже лий манын, марий пайремын ойыртемжым рашемдаш, марий юмыйӱлан тӱҥ рӱдыжым палемдаш да, тудым шотыш налын, калык пайремым у илыш-йогынлан келыштараш, да чылажымат школышто палдарен шогашак кӱлеш.
2020 ийыште республикысе Марий юмыйӱла рӱдӧ ушемын у Уставшым пеҥгыдемденыт. Тудын почеш рӱдӧ ушемын структуржат вашталтын. Районысо общине деч рӱдӧ ушемын эн кӱшыл органышкыже, общинын Погынымашышкыже да Духовный Советышкыже кок представитель дене сайлыме.
Погынымашыште ик еҥым общинышкына пуртымо. Тыгак кок еҥлан официально онаеҥын статусшым пуымо: Валерий Алексеевич Макаров ден Сергей Серафимович Мамаев лан. Нуно кумалтышыште Юмылан пелештыме годым шке мастарлыкыштым ончыктеныт, кумалтыш эртарыме радамымат сайын палат.
Кодшо ийысе паша лектышым иктешлымеке, 2021 ийлан паша планым ончен лекме да пеҥгыдемдыме. Общинын еҥже-влак умбакыжат марий йӱлам, йылмым вияҥдымаште шке моштымыштым, надырыштым пышташ ямде улыт.
Валерий Ямбаршев,
Шернур районысо «Марий кумалтыш» общинын секретарьже
Фотом общинын архивше гыч налме