«Ший гай волгалтше Морко мут ярым» сылнымут марафон тиде гана мемнам Морко тӱвыра полатыш, Марий Элын сулло журналистше да калык писательже Леонид Яндаковын 85 ияш лӱмгечыжым палемдымшке, кондыш
Но эн ончычак ме, журналист-влак, Леонид Логиновичын илыме пачерышкыже мийышна. Неле чер деч вара тазалыкше начарештмылан кӧра шот дене мутланен ок кер гынат, тудо мемнам вигак палыш. Вет коло ий утла «Марий коммуна» (вара «Марий Эл») газетыште пашам ыштен, утларакше – собкор семын. Ты жапыште районым тореш-кутынь шерын лектын, тусо илыш нерген тўжемат пеле утла статьям возен. Марий Элын сулло журналистше марте кушкын.
Но ме тудым эше Марий Элын калык писательже семын палена. Сулен налме канышыш лекмыж деч вара (а тидлан ынде чырык курым эртен) тиде лӱмым сулен. Кеч шкеже ик гана веле огыл палемден: «Журналист пашам ом шукто гын, писательжат ом лий ыле дыр». Журналист пашаште тудо шуаралтын. Тунамак ончыкылык сылнымут произведенийже-влаклан, кумдан палыме «Чоткар», «Мамич Бердей», «Онар» историй сынан трилогийжылан, материалым поген. Санденак палыме шуын: кузе да кунам нуным серен?
— Кечывалым нигунам возен огыл, эре – йӱдым, мемнан малыме жапыште, шыпыште. Ик але кок шагатлан кынелын, мемнан кынелмеш возен ноя ыле. Да кажне кечын тыге. А кечывалым ме пырля садыш, чодыраш коштынна, — вашештыш пелашыже Нина Николаевна да кумыл волен ешарыш: — А вот пытартыш произведенийжым, «Сандалык уна» фантастике романжым, возаш огыл, чарнен шогалаш кӱлеш ыле, манын шкежат. Омым ужын. Тудлан ойленыт: «Вот тиде романым возет – черланет…» А тудо коло ий шонен коштмыжым возыде чытен огыл – кок книгажге «Ончыко» журналеш савыктен… Архившым ончен шинчышым. Пытартыш серымашыже 2013 ий 13 июль 2 шагатат 50 минут манын ончыкталтын. Елена ӱдырланна серышым возен: «Мый, шонымем дене, чыла ыштен шуктенам. А мом шуктен омыл гын, ӱдырем, тый ыштен пытарет манын ӱшанен кодам… Вуй чот коршта, мыланем йӧсӧ». Тунам эре пылыш шеҥгелныже коршта манеш ыле. Шола могырыштылак вара инсульт лийын – 2013 ий 3 ноябрьыште. Тылеч вара тудо возен огыл.
Йӧра, пелашыже переген онча да. «Але таче, уныкаж дене модын, муро семым лукташ тєчыш», — мане Нина Николаевна. Тӱҥ редакторна А.Абдулов Леонид Логиновичлан саламлымашан да конвертан папкым кучыктыш, да тудо лудашат тӧчыш. Ӱстелтӧрышкат пырля шинче. Чесым тамлен, тауштен да тазалыкым тыланен, ме «Морко мланде» райгазетын тӱҥ редакторжо А.Титов (тудат тылеч ончыч «Марий Эл» газетын тысе собкоржо лийын) тӱвыра полатыш, чаманен каласаш логалеш, шергакан ветеранна деч посна тарванышна.
Тӱвыра пӧртын изи залышкыже уста журналист ден писательым палыше да пагалыше еҥ-влак погыненыт ыле. Пайремым Морко рӱдӧ книгагудо системын директоржо М.Семёнова да тусо краеведений секторым вуйлатыше Ж.Иванова почыч. Вет сылнымут марафонжыланат Морко книгагудын пашаеҥже-влакак вуйын шогат. Нунак «Ший гай волгалтше Морко мут ярым» проектым возеныт да лӱмлӧ мут мастар-влакын лӱмгечыштым шочмо але илыме кундемыштышт тылзе еда гаяк эртарен шогышт. Сылнымут марафонын куснылшо кубокшо С.Г.Чавайнын 130 ияш лӱмгечыжым палемдыме деч вара Арын гыч ынде рӱдӧ книгагудыш, Л.Л.Яндаковын 85 ияш лӱмгечыжым палемдымашке, тольо.
Леонид Логинович 1933 ий 10 декабрьыште Шӱргыялыште шочын. Тусо школыштак шинчымашым поген. Санденак тудын нерген каласкалаш ты школын туныктышыжо, районышто марий йылме ден литературым туныктышо-влакын методушемыштым вуйлатыше Е.Григорьевалан мут пуалте. Тудо, презентаций йӧн дене пайдаланен, лӱмгечызын илыш корныжым шергал лекте да тыгай иктешлымашым ыштыш: «Сергей Григорьевич Чавайн марий сылнымутын памашшинчажым кычал муын да почын коден гын, Леонид Логинович — ты памаш серым сылнымут чия дене сєрастарыше-влак кокла гыч иктыже».
Морко районын эше ик талешкыже – тыге аклен ойлыш тудын нерген район администрацийын тӱвыра, спорт да туризм пӧлкажым вуйлатыше Д.Павлова. Тыгодымак тудо тыглай да кумылзак айдеме лийын. Тидым ме книгагудо пашаеҥ-влакын видео йӧн дене ончыктымо фото аршашыж гычат ужна. Тидым «Марий Эл» газетын тӱҥ редакторжо А.Абдуловын шарналтымыжат пеҥгыдемдыш:
— Мый 1986 ийыште армий деч вара «Марий коммуныш» тольым. Икымше командировкем Моркыш, собкор Леонид Яндаков деке ыле. Тудо Унчо корно велке марий-влакын акрет годсо орыштым ончыкташ наҥгайыш. А оржо тыглай огыл улмаш. Курык ден коремлам марий-влак шке орышкышт, аралалтме верышкышт, савыреныт… Карман курыкышкат намиен коштыктыш, ятыр оҥай дене палдарыш. Нине верла нерген легендылам каласкалымыж дене уло кумылем савырыш. Санденак мый тудым пеш пагаленам… А вара, журналист паша гыч кайымекыже, тудо чыла каласкалымыжым историй сынан романлашкыже пуртыш да эшеат ӧрыктарыш. Келге шинчымашан да талантан серызе семын мый тудым аклем.
Тыгай поро шомак деч вара Леонид Логиновичын пелашыже Нина Николаевналан мутым пуымеке, тудо ойленжат ыш керт – кумылжо тодылалте. Но палышыже палат: пелашыжын пеҥгыде эҥертышыжлан кӧрат тудо, уста серызе, тыгай кӱкшытыш шуын. А Морко педучилищыште пырля тунемше йолташыже, шке жапыштыже район администрацийын образований отделжым вуйлатыше Л.Павлов тудын могай айдеме улмыжым нигӧн деч раш почын ончыктыш:
— Тунемаш пеш тале ыле. Тале физкультурник лийын. Турникыште йыр пӧрдын. Но пединститутышто тунеммыж годым турник гыч унчыливуя камвочмыж дене вуйжым, нерве системыжым, амандарен. Туге гынат чыла чытен лектын, черымат сеҥен. Эмлык шудым сайын пален да тудлан эҥертен, молыланат эмлалташ полшен. Лач шоҥгеммекыже, тошто черет угыч перен, векат… Адакше тудо пеш честный айдеме. Журналист семын шылтален возымыжлан лӱдыктен ойлышат, чаракым шындылшат лийыныт. Но тудо лӱдын шоген огыл — калыкым палымыже да пагалымыже полшеныт. Юмыжак тудлан полшен – чыташат, возашат.
Шуко поро мутым ойлышт ты кечын Леонид Яндаков нерген. Районысо тоштер-влаклан вуйын шогышо М.Александрова тудым калыкын историйжым палымыжлан кєра тоштерысе вашлиймашлашке ик гана веле огыл ӱжмыжым шарналтыш. МарНИИЯЛИ-н кугурак шанче пашаеҥже, историй науко кандидат Н.Попов тудлан сылнымут йӧн дене марий калыкын историйжым келгемдымыжлан марий чап лӱмым пуаш кӱлмӧ нерген палемдыш да институтын директоржо, Морко землячествым вуйлатыше Е.Кузьминын саламлыме мутшым лудын пуыш. «Марий ушем» член, Волжский район администрацийын централизоватлыме клуб системыжым вуйлатыше В.Петров (адакше тудо лӱмгечызын веҥыже, Елена ӱдыржын пелашыже) оньыкугызаж нерген тыгак мане: «Келгын шонен да илышым аклен моштышо тыгай еҥ-влак таче мыланна кӱлыт. Тудо — Морко калыкын веле огыл, чумыр марий калыкын пагалыме эргыже». «У вий» ушемым вуйлатыше Н.Шабдаров самырык-влак лӱм дене тудын пашажым аклен ойлыш.
А сылнымут марафонын кажне вашлиймашкыже чолган ушнышо туныктымо пашан ветеранже Г.Кузьмина шокшо кумылжым лӱмын кондымо шокшо мелнаже да поро тыланымашыж дене почын ончыктыш. Морко район книгагудын пашаеҥже И.Эшкинина ден Тыгыде Морко тӱвыра пӧртын пашаеҥже В.Николаев «Тулар ден тулаче» куштымаш дене куандарышт. Лӱмгечызын мутшылан возымо мурылам Марий Кужер тӱвыра пӧртын «Муро аршаш» ансамбльже да Морко тӱвыра полатын йӱк операторжо, мурызо С.Николаев чоныш логалтен шергылтарышт. А «Морко мланде» райгазетын тӱҥ редакторжо А.Титов лӱмгечызе дене мӧҥгыштыжє лиймым да полатыште вашлиймым иктешлыме семын мане: «Тудын дене кажне вашлиймаш марий улмет дене кугешнаш тарата да ончыкылан ӱшаным ешара».
Юрий Исаков.
Авторын фотожо.
