Лӱмгече
23 сентябрьыште Марий Элын Культур, печать да калык паша шотышто министерствыжын Печать да массовый коммуникаций управленийжым вуйлатышын ончычсо алмаштышыже И.Андреевлан – 70 ий.
Ме Иван Аркадьевичым шокшын саламлена да ончыкыжымат творческий шӱлышым, пегҥыде тазалыкым, еш умылымашым, ласкалыкым тыланена да чыла шонымыда шукталтше манына.
Чылажат шочмо ял гыч тӱҥалеш
Иван Андреев Волжский районысо Пезмучаш ялыште шочын-кушкын. Куд икшыван ешыште эн кугужо лийынат, шуко пашаже тудын ӱмбаке возын. Куд ияшак ачаж дене пум ямдылаш чодыраш коштын. Варажым, ачажым колхозышто кугурак конюхлан шогалтыме годым, изи Йыванат имне ончымо пашаш ушнен. Школышто сайын тунемын. Кудымшо класс марте отличник лийын. Поснак математике предмет келшен, олимпиадылаште участвоватлен, икымше верым налын. Ял пашаш шуаралтын кушшо айдемылан тӱрлыжат логалын, но жап эртыме семын шукыж годым эре сайже да ала-молан йоча пагыт шарналтыт.
– Йоча пагыт вет ача-ава дене кылдалтын. А нунын дене пырля тургыжланымашыжат ок лий, вет кугыеҥ семын тунам омым йомдарен шонымыжат огыл дыр, – изи годсо жапыш пӧртылын, – шарналтен ойла Иван Аркадьевич. – Кызыт самырык тукым тыгайжым огешат пале. Мутлан, эрдене 5 шагатат пелыланак имне вӱташ кает, вӱдым нумалат, пукшет… Шым шагатлан пашам пытарен толатат, сумкам налын, школыш куржат. Тыгодым эше шер теммеш модынна. Кеҥежым мече почеш писын куржталынна гын, телым ече да издер дене мунчалтенна. Кызытсе дене таҥастарымаште тунам икшыве-шамыч тазарак лийыныт.
А вара – салтак илыш.
Салтак корно – кум континент
Школым тунем пытарымеке, Иван моло рвезе семынак салтак илышымат тамлен. Эше кушто! Египетыште, вет ончыч салтаклан йот эллаштат служитлаш логалын. Нунын коклаште Иван Аркадьевичат лийын. Повестке налмым тудо моткоч раш шарна.
– Май кыдалне Роша курык воктен ӱдена ыле. Мый имне дене пырчым шупшыктенам. Кечываллан мӧҥгыш миенам – военкомат гыч повестке кия. Тыге 1970 ий 18 майыште армийыш каенам, – салтак илышыш пӧртыльӧ Иван Аркадьевич. – Салтак корнем кум континент гоч эртен. Служитлаш Европышто, Великий Новгород воктене, тӱҥалынам. Тушто радиолокационный станцийын операторжылан туныктеныт. Тунем пытарыме деч вара Египетыш колтышашыштым пален налынна, но тӱрлӧ амаллан кӧра тиде пел ийлан кучалте. Ты коклаште Туркестанский военный округыш колтеныт. 1967 ий гыч да тунемме жапыштына Египет ден Израиль коклаште сӧй пуламыр каен. А СССР ден Египет коклаште вашкыл пеш сай ыле. Египетыш полшаш мемнамат, салтак-влакым, погаш тӱҥальыч. Ойыралтше коклашке мыят логалынам. Тунам мемнам воин-интернационалист манын ойленыт. Ончыч – Каир, вара – Бэни-Суэйф ола, Нил ден Суэц залив кокласе ик лоп вер… Пирамиде-влак воктенат лийынна.
Иван Андреев Египетыште идалыкат ик тылзе лийын. Службо жапыште араб йылмымат тунемын. Йӱдым мланде йымалне, икмыняр йыжыҥ бетон йымалне, окоп гай верыште эртареныт. «Койко йымалне гранат яшлык шоген, а воктене эреак автомат лийын», – палемда таче кечылан боевой действийын ветеранже. 1972 ий июньышто шочмо верышкыже пӧртылын.
Изирак капан ялысе рвезе салтакыш ик метрат 56 сантиметр каен гын, мӧҥгыжӧ 1 метрат 68 сантиметран кӱкшытан да лу килограмм уто нелытан толын. Пошкудыжо-влак эсогыл пален огытыл.
– Мутат уке, кажне рвезын салтак илышыже ӱмырешлан посна ойыртемалтше ужаш семын лакемалтын кодеш. Ялысе-влаклан вес кундемыште лияш, тӱняончалтышым вашталташ, тӱрлӧ национальностян рвезе-влак дене палыме лийын, изак-шоляк семын икте-весым умылен, полшен илаш уда мо? Тыге кыл пеҥгыдемын. Южышт дене ӱмырешлан сай йолташ лийын кодынна, – рашемда Иван Андреев.
Тунем, йолташ, тунем!
Армий деч вара Иван Аркадьевич Марий кугыжаныш университетыш тунемаш пурен. Икымше наборым тунам КПСС обкомышто тӱткын тергеныт гын, армий гыч сай характеристике да Чап грамот улмылан кӧра Иваным вигак налыныт. Тыге тудын студент илышыже тӱҥалын.
Кумшо курс гычак этнографий дене пашам ыштен. А университетым тунем пытарыме деч вара Волжский район Отымбал школышто историй ден обществознанийым туныктен. Идалык гыч МарНИИ-ш толын, вара – аспирантур, шымлымаш паша…
Илыш тыге савыралын, варажым тудо «Марий коммуна» газетыште тыршен. Студент годымак эртарыме шымлымаш пашажым, шуко материалым газетлан кучылтын. Ончыч ялозанлык отделыште ыштен, вара краеведений йодышымат наҥгаен. Кокымшыжо рвезын чонжылан лишылрак лийын, но вучыдымын тудо «Кугарня» газетын тӱҥ редакторжын алмаштышыже, кугыжаныш секретарьын советникше, Печать комитет председатель лийын. Пӱрымаш тӱрлын савыралеш улмаш…
Сонарленыт, колымат кученыт
– Мыланем ял илыш дене кылдалтше пашам шымлаш моткоч келшен. Кочам, Василий Андреевич Андреев, 30-шо ийлаште колхоз председатель лийын, 43 ияш фронтыш каен. Тудо шыжым уржам кунам ӱдаш шумым пален. Мутлан, памаш гыч печкеш вӱдым темен да тушко тений кушшо пызле укшым пыштен. Эр марте укш вӱд йымаке волен каен гын, тугеже ӱдаш жап. Тыге моло еҥат, колхозат, тудым ончен, кокияш уржам ӱдаш лектыныт. Эн тӱҥжӧ – мландым шижын да умылен моштеныт. Тидымак шотыш налын, ял калык у пашам тӱҥалын, – манеш Иван Андреев. – Мыйын шонымаште, пӱртӱс дене кылым кучыман, тудым шижын моштыман. А мланде паша шуко да тӱрлӧ. Теве мӱкшымат тукым гыч тукымыш ончаш тунемыныт. Мланде пашамат – тыгак. Ял калык колым кучаш йӧрата. Мыят коштынам. Поснак Йылык ерыште моло йоча дене кучаш йӧратенам.
Вольык ончымо пашам шымленам. Марий калык сонарлаш йӧратен, но тидыже яра жап семын лийын. Тӱҥжылан садак мланде паша шотлалтын. А кеч-могай сомылын шке ойыртемже, секретше улыт. Тудым адакат шижын гына моштыман.
Мӱкш еш гай лийман
15 сентябрьыште Медведево район Ким ялысе «Уна кудо» этнографий комплексыште «Марий калыкын традиционный илыш-йӱла тӱвыраже» темылан пӧлеклалтше межрегиональный научно-практический конференций эртен. Уна, мӱкшым ончышо-влакым Иван Аркадьевич мӱкшым ончымо, ты пашам кушто эн ончыч шымлыме гыч тӱҥалын, ончычсо ден тачысе кечын ты сомылын вораҥымыжым таҥастарен палдарен.
– Мутат уке, тидым мый историк семын шымленам. Изиэм годым кочамын мӱкшым ончымыжым ужынам. Тудын 30 наре омартаже лийын, – мӱкшым ончымо нерген ойлаш тӱҥале Иван Аркадьевич. – Ты пашаште эн тӱҥ – айдемын кумылжо. Адакшым мӱкш дене пырля шкежат мӱкш гай лийман. Пашаш яндар шонымаш, ару вургем дене лекман.
Икманаш, Марий кундемыште мӱкш ончымын вияҥмыж нерген, тыгак тачысе кечылан кундемыштына мыняр мӱкшотар улмым, мыняр еҥ ты пашаш ушнымо нерген Иван Андреевын «История марийского пчеловодства» шымлымашыжым ончал лектын пален налаш лиеш.
– Шымлымаш темем дене «Марий коммуна» газетыште «Шемшыдаҥ пеледалтеш мо?» (1988 ий июнь) статьям кылдалтын. Тушто республикнан пасулаштыже тыгай пайдале да кӱлешан культурын, шемшыдаҥын, йоммыж нерген ойлалтеш. 1950-1960 ийлаште шемшыдаҥым 60 тӱжем гектар кумдыкеш ӱденыт гын, 1990 ийлан улыжат 1000 гектар чоло веле кодын. Чаманен каласыман, тидыже мландым утыждене химический удобренийым, аярым шавыме дене кылдалтын, – тургыжланен ойла пашан ветеранже.
Пареҥгымат шындат, модымат погат
Лийын паша деч посна кодмат, но чылажат – ынде шеҥгелне. Иван Аркадьевич спорт дене пеҥгыде кылым кучен. Куштылго атлетике, футбол… Тидыже тудын илышыштыже адакат посна ужаш семын палемдалтын. Мыят шарнем, футбол денат моткоч сайын модын. Журналист ден ветеран-влак команде-влакын чапыштым арален. Йошкар-Ола – Шап пелемарафоным 25 гана куржын. Тренироватлалтмек, яндар южым шӱлен куржталмыж годым газетысе статья-шамычлан вуймут-влак шочыныт.
Кызыт Иван Аркадьевич сад-пакчаште, мландыште пургедаш йӧрата.
– Пареҥгым шынден, шӱкшудым сомылен ончен куштет – лектышым ончен куанет. Такшым пелашем Галина Саватеевна дене чылажымат пырля ышташ тыршена. Кок теплицыште помидорат, киярат, шере пурысат кушкыт. Тений паша поснак шуко лийын. Чот шокшылан кӧра кажне кечын вӱдым шавыман ыле, сандене садешак малаш кодынна. Чодырашкат жапын-жапын модым, шерывӧчыжым погаш лектына. Такшым сад-пакчаште паша пеш сита, – ыштен налме лектыш нерген каласкала Иван Аркадьевич.
«70 ий, манаш веле… Тыланда таче кечылан мом ыштен шуктыдымо гай чучеш, иктаж кумыл кодын?» манын йодмылан тыге вашешта:
– Уло тыгай. Монографийым луктын омыл… Но мый илышемым арам илен эртарен омыл, шонем. Ятыр пушеҥгым шынденам, садыште пӧртым чоҥенам, пелашем дене кок эргым ончен куштенна. Нимолан ӧкынымаш уке. Мо пӱралтын – тудым ужынам, эртенам. Юмо пуа гын, тыгак нигӧлан кӧраныде илаш тӱҥалам.
Иван Аркадьевич – 8 научный статьян (тушеч кокытшо Г.Сепеев дене пырля) авторжо. Тыгак шымлымашыж дене всесоюзный этнографический сессийлаште Минскыште, Казаньыште, Кировышто Вятский мландын руш кугыжанышыш ушнымыжлан 500 ий лӱмеш научный конференцийыште выступатлен. 2009 ийыште всероссийский научно-практический конференцийыште «Книгоиздание в Республике Марий Эл (1975-2008 ийла) теме дене – докладым ыштен. 2006-2009 ийлаште «Энциклопедия Республики Марий Эл» изданийым лукмаште посна ужашлам возен да редактироватлен.
Боевой действийын да пашан ветеранже Иван Аркадьевич тӱрлӧ сферыште тыршыме пашаж дене аклалтын, Россий Федерацийын Связь да тӱшка коммуникаций министерствыжын да моло министерствын Чап грамотышт дене палемдалтын, «Служение народу» медаль дене наградитлалтын.
Е.Эшкинина.